कुणबिकीची अवजारे, जनावरे, खताचे प्रकार, शेतकुंपणे, कुणबी पोशीत असलेले बलुत्येआलुत्ये व भटक्ये यांची संख्या इत्यादींचा विचार केला ह्मणजे आमची कुणबीक उमाप रानाच्या उदंड भरंशावर थाटली असावी अशी पाकळी बसते. “जातीजातींचे चाळे" वर्णन करितांना तुकोबांनी “ हेकड कुणबी वाटा मोडी" असे म्हटले आहे. अव्वल इंग्रजीतल्या मराठी शाळेत शिकलेल्या एका ऐंशी उलटलेल्या गृहस्थाने त्या वेळचा नीतिपाठ म्हणून दाखविला; तेव्हां 'ज्याने त्याने आपली जमीन वहीत करावी, आपल्या जमिनीबाहेर वहीत करूं नये,' अशी त्यांतील एक नीति त्याने म्हणून दाखविली. यावरून हे उघड होतें की, पडितांत तर कुणबी नांगर फिरवीच पण वाटा मोडून देखील तो कोठेही रान काढून वहीत करी. मुसलमानी व मराठी अमलांत जरी गांवची पहाणी होऊन मिरासदार, उपरी व त्यांच्या जमिनी ठरून गेल्या होत्या,तरी सुद्धा कमाल आकार बांधून काळी-पांढरी गांवचे दिमतीस दिल्यामुळे गांवांतल्या एखाद्या कुणब्याला काळी आजिबात नसली किंवा त्याच्या खटल्याला निपुर आली तर गांवकरी दुसऱ्याच्या शेतांतून त्याला हरप्रयत्नाने जमीन मिळवून देत आणि त्याची व त्याच्या मुलाबाळांची बेबुदी करीत. पूर्वीच्या राजवटीत दर्याची व जंगलची अटक सैल होती, आणि समुद्र व रान ह्यांवर सरकारी जाबता नव्हता असे म्हटले तरी चालेल. नांगरापासून तो उसाच्या चरकापर्यंत बहुतेक शेतीची हत्यारें व सनगें लांकडी आहेत, आणि ती नवीन किंवा दुरुस्त करितांना कुणब्याला सुतारलोहारांला लांकूडसरपण पुरवावें लागते. कारूनारूंच्या हत्यारांतही इतर जिनसांपेक्षा लांकडाचा खप अधिक दिसून येतो. तेव्हा सर्वांनाच लाकडाचा पुरवठा पुष्कळ आणि थोडक्यांत मिळण्याची सोय असली पाहिजे. सर्वत्र मुख्य खत गोव-
