आश्चर्य वाटेल. युरोपातील सामाजिक व दैनिक जीवनात आपल्या राष्ट्रभाषेचा जाणीवपूर्वक आग्रह दिसून येतो. आपणास इंग्रजी येत नाही या न्यूनगंडाने पछाडलेले लोक व विद्यार्थी युरोपात आढळत नाहीत.
उच्च माध्यमिक शिक्षण हे प्रामुख्याने व्यावसायिक असते. या शिक्षणात शारीरिक शिक्षण अनिवार्य असतं. शिवाय एका वर्षाचं लष्करी शिक्षणही अनिवार्य मानले गेले आहे. व्यावसायिक शिक्षणाच्या विस्ताराचा विचार करता युरोप हे अशा शिक्षणाचे महाद्वारच मानायला हवे. अशी केंद्रे यंत्रसज्ज तर असतातच; शिवाय ती उत्पादनाच्या कसोटीवर बहधा फायद्यात चालतात. अशा संस्थांत प्रात्यक्षिक कार्यावर भर असतो. ही केंद्र बाह्य निरंतर शिक्षण कार्यक्रमांची चाचणी केंद्रे म्हणूनही कार्य करतात. फ्रान्समधील मेट्झ शहरातील असं केंद्र पाहता आले. त्याचा विस्तार आपल्याकडील विद्यापीठाइतका होता. ही केंद्रेही आता संगणकीय झालेली आहेत. आपल्याकडील ‘ऑपरेशन ब्लॅक बोर्ड'च्या धर्तीवर आता सर्वत्र ‘ऑपरेशन कॉम्प्युटर' सुरू झाले आहे. यावरून त्यांच्या नि आपल्यातील शैक्षणिक व भौतिक संपन्नतेतील फरक लक्षात येईल.
ब्लॅक बोर्डवरून आठवले, युरोपातील सर्व शैक्षणिक संस्थांतून ‘काळा फळा, नि पांढरा खडू' आता इतिहासजमा झाला आहे. काळ्या लाकडी फळ्याची जागा मध्यंतरी स्लेट फळ्यांनी घेतली होती खरी. काही ठिकाणी काचफळेही वापरले गेले. आता सर्वत्र सनमायकाचे पांढरे शुभ्र फळे वापरण्यात येतात. शिक्षक नेहमीच्या डस्टरने ते आवश्यक तेव्हा पुसून दुसरा मजकूर, आकृती काढू शकतात. शैक्षणिक साधनांत दृक्श्राव्य साधनांचा वापरही आता तिथे परिपाठाची गोष्ट होऊन गेली आहे. आता स्मार्ट बोर्ड आले आहेत. सर्व शाळांवर प्राचार्य आपल्या कार्यालयांतून नियंत्रण ठेवतात. त्यासाठी क्लोज टी.व्ही. सर्किट्सचा सर्रास वापर केला जातो. मुख्याध्यापक आपल्या कार्यालयात बसून प्रत्येक वर्ग, तेथील अध्यापन पाह/ऐकू शकतात.
युरोपातील बहुधा सर्व शैक्षणिक संस्थांत शासनातर्फे विद्यार्थ्यांची पाठ्यपुस्तके, दूध, नारळ, वाहतूक व्यवस्था मोफत केली जाते. काही ठिकाणी पालक त्याचा काही वाटा उचलतात. शाळेत मुले-मुली स्वतंत्र बसत नाहीत. ती एकत्र असतात. विद्यार्थी-शिक्षकांचे संबंध आदराचे असले तरी ते अनौपचारिक असतात.
शिकणा-या विद्याथ्र्यांपैकी जवळजवळ ९० टक्के विद्यार्थी माध्यमिक शिक्षण पूर्ण करून व्यावसायिक शिक्षणाकडे वळतात. उरलेल्या १० टक्क्यांपैकी