'दान' माणसास ‘नादान' बनवते असं आचार्य विनोबांनीच आपल्या ‘त्याग व दान' या निबंधात स्पष्ट केलेय. ते अनुदानित शिक्षणाने ब-यापैकी सिद्ध केलंय. त्यामुळे विद्यार्थिहितासाठी शासनमान्यता घेणा-या लीलाताईंनी अनुदान घेण्याचं ठरवून नाकारलं, हे लक्षात घेण्यासारखं आहे. माईसाहेब बावडेकरांनी पण प्रयोगाचे स्वातंत्र्य अबाधित राखण्यासाठी अनुदान न घेणे पसंत केले होते. ज्यांना शिक्षण स्वायत्त हवे त्यांनी आर्थिक स्वातंत्र्य मिळवायला हवे, हे लीलाताईंनी कृतीने दाखवून दिले आहे.
विहंगावलोकन, सिंहावलोकन हा शिक्षणाचा गाभा घटक. मूल्यांकनात ‘मूल्य' शब्द आहे. मूल्य (Value) ते शिक्षणात असल्याशिवाय अंकन (Counting) अशक्य. मूल शाळेत गेल्यावर त्याला काय येऊ लागलं याची मोठी उत्सुकता पालकांत असते. सामान्य पालक आपल्या पाल्याला पोपट, पपेट्स (Puppets) बनवू इच्छितात. त्यांना काय येते हे ते त्यांच्या घोकंपट्टीवरून ठरवितात. लीलाताईंनी पोपट बनविण्यापेक्षा मुलांना गरुड बनवणे पसंत केले. गरुड आपल्या पिलास एका मर्यादेपर्यंत भरवतो. मग देतो दरीत ढकलून. तुझं तू मिळव, तुझे तू शीक, तुझी तू शिकार कर. बाटलीने किती पाजायचे नि चमचा-वाटीने किती याचे भान ज्या आईला असते तिची मुले लवकर स्वावलंबी होतात. लीलाताई मुलांना स्वप्रज्ञ बनवायच्या मताच्या. पाजणे त्यांना मान्य नाही. पाझरण्यावर त्यांची भिस्त आहे. म्हणूनच मग त्या मुलांना बरणीवाल्यांच्या वस्तीत घेऊन जातात. त्यांचे जगणे समजावतात. दर्द नि दारिद्र्य मुलांना जितक्या लहान वयात समजेल तितकी ती अधिक प्रगल्भ होतात, यावर लीलाताईंचा प्रगाढ विश्वास. शिक्षणात बुद्ध्यांकापेक्षा संवेदनासूचकांक महत्त्वाचा. तो पारंपरिक शिक्षणाने कधी विकसित केला नाही, म्हणून या देशात नागरिक घडले नाहीत. प्रेक्षक घडविले गेले. सर्जनात्मक शिक्षण आनंददायी असते म्हणजे केवळ रंजक असत नाही, तर ते प्रबोधकही असते. त्यातून सामाजिक संवेदनेचा, कृतिशील सहभागाचा वस्तुपाठ ‘सृजन आनंद'ने दिला. परिसरात काही घडो, त्याची नोंद, जाणीव मुलांपर्यंत पोहोचण्याची लीलाताईंची धडपड मी जवळून पाहिली आहे. प्रजासत्ताकाच्या सुवर्ण महोत्सवाचे औचित्य साधून त्यांनी बालमनांची केलेली मशागत, तिचे ग्रंथरूप हे सर्व अभ्यासण्यासारखे तसेच अनुकरणीयही.
शिक्षण म्हणजे प्रवाहाविरुद्ध पोहणे हे एकदा सूत्र ठरले की वहिवाटीचा रस्ता सोडायचा. अभ्यासक्रमाची चौकट तर नाकारायची नाही; पण पाठ्यपुस्तक अधिक आनंददायी करायचे. मग खेळ, भेंड्या, संग्रह, सर्वेक्षण तक्ते असा
