साधनांवरच अवलंबून असते, हे कळायला सर्वसामान्य समज पुरी आहे. महाराष्ट्रातील सार्वत्रिक शिक्षणाच्या गुणवत्तेस घसरण लागण्याचे आणखी एक कारण - येथील विनाअनुदान शिक्षण धोरण, शिक्षणसेवक नियुक्ती, तासिका तत्त्वावर प्राध्यापक नियुक्ती, भौतिक सुविधांचा अभाव, पैसे घेऊन शिक्षक-प्राध्यापकांच्या व शिक्षकेतर कर्मचा-यांच्या वाढत्या नियुक्त्या, वेतनेतर खर्च अनुदान कपात, शाळाभाडे बंद करणे, अशी मोठी यादी देता येणे शक्य आहे. प्राथमिक, माध्यमिक, महाविद्यालयीन व विद्यापीठीय सर्व स्तरांवर गुणवत्तावाढीसाठी सर्व शिक्षा अभियान, राष्ट्रीय माध्यमिक शिक्षण अभियान, विद्यापीठ व महाविद्यालयीन पातळीवर ‘रुसा' (RUSA) योजनांची अंमलबजावणी झाली. उच्च शिक्षणात गुणवत्तेसाठी 'नॅक' मानांकन आले, शिक्षक गुणवत्तावाढीसाठी ‘एपीआय' (Academic Performance Indicator) आला. सार्वत्रिक शिक्षणाची गुणवत्ता वाढावी म्हणून केलेल्या प्रयत्नांची फलनिष्पत्ती म्हणून शिक्षण भौतिक संपन्न झाले; पण अभ्यासक्रम व पाठ्यपुस्तके ही कालबाह्यच राहिली. उच्च शिक्षणातील स्वायत्ततेचे प्रतिबिंब म्हणून प्रगत अभ्यासक्रम व पाठ्यपुस्तके आलीत, असे म्हणणे वस्तुस्थितीचा विपर्यास ठरेल. बालभारतीची पाठ्यपुस्तके व पाठ्यक्रम, विद्यापीठीय अभ्यासक्रम व पाठ्यपुस्तके यांचे काळाच्या कसोटीवर मूल्यांकन केल्यास विद्यार्थी वर्गात का बसत नाहीत, याचे उत्तर हाती येईल.
प्रश्न सार्वत्रिक शिक्षणाच्या गुणवत्तेचा जसा आहे, तसा खासगी शिक्षणसंस्थांतील शिक्षणमूल्याचा पण आहे. सार्वत्रिक शिक्षण शिक्षकांची हमी देते. शिक्षणाची हमी देणारे शिक्षण' हे वर्तमान सार्वत्रिक, खासगी व जागतिकीकरणाने येणा-या विदेशी शिक्षणव्यवस्थेपुढील आव्हान आहे. नव्या काळात ऑनलाइन एज्युकेशन, व्हर्म्युअल एज्युकेशनच्या नव्या व्यवस्था रूढ व लोकप्रिय होत आहेत. पारंपरिक शिक्षण पठडी बदलून कालसंगत शिक्षण हीच जागतिकीकरणाची खरी गरज आहे.
३. मौखिकतेकडून दृक-श्राव्य शिक्षणाकडे
आपण एकविसाव्या शतकात प्रवेश केला आहे. हे शतक ‘माहिती व तंत्रज्ञानाचे युग' म्हणून महत्त्वाचे आहे. प्रगत देशातील शिक्षणाचा प्रवास मौखिक अध्यापनाकडून (Oral) दृक्-श्राव्य अध्यापनाकडे (Audio-Visual Teaching) असा होताना दिसतो. प्रगत देशांत जागतिकीकरणामुळे आपले शिक्षण जगात श्रेष्ठ ठरावे म्हणून जागरूकता आढळते. ‘पिसा'चे निर्देशांक प्रमाण मानून वाचन, विज्ञान व गणित प्रमाण अभ्यासक्रम भाषा, विज्ञान व
