आणखी एक घेतों." अब्बास यांनीं जाफरला घेतलें. मुहंमदांनी अलीस स्वतःचा जणुं मुलगा मानलें. एक मुलगा अबु तालिबांजवळ राहिला. मुहंमदांचे सारे मुलगे मेले! पुत्रप्रेम कोठें करावें त्यांनीं? अलीच्या संवर्धनांत त्यांना पुत्र- वात्सल्याचा आनंद मिळे. पुढें मुहंमदांनी आपली सर्वात लहान कन्या फातिमा हिचे लग्न अलीजवळ केलें होतें. यामुळे प्रेमाचा व भक्तीचा संबंध अधिकच दृढावला. फातिमाचा जन्म इ. स. ६०३ मध्ये झाला होता.
या सुमारास मक्केतील एका जमातीनें हारिसाचा मुलगा झैद याला मक्केत गुलाम करून आणिलें. खदिजेच्या एका आत्यानें त्याला विकत घेतलें होतें. त्यानें त्या गुलामाची खदिजेस भेट दिली. खदिजा पैगंबरांस म्हणाली, "ही मला मिळालेली भेट मी तुम्हांला देतें!" आणि मुहंमदांनी झैदला ताबडतोब मुक्त केलें.
ही दया त्या काळांत अपूर्व होतीं. झैदचें हृदय कृतज्ञतेनें ओथंबून गेलें. तोहि मुहंमदांस सोडून जाईना. ज्याने मला स्वातंत्र्य दिलें त्याला सोडून मी कसा जाऊं? त्याचा बाप हारिसा त्याला नेण्यासाठी आला. पित्यानें परोपरीनें आग्रह केला. परंतु झैद गेला नाहीं.
अशी ही बिनगाजावाजाची पंधरा वर्षे जात होती. स्वतःच्या प्रेमळ मुलग्यांच्या वियोगाचीं वर्षे, परंतु दुसऱ्यांच्या दुःखाविषयींच्या सहानुभूतीनें भरलेली वर्षे. हीं वर्षे जणुं उमेदवारीचीं होतीं. वरून शांत दिसणारे मुहंमद आंत अत्यन्त अशांत होते. त्यांच्यासमोर जीर्ण शीर्ण विदीर्ण असा अरेबिया होता. जातिजातींत भांडणें. पिढ्यानपिढ्या चालणारी वैरें. न संपणारे रक्तपात. नानाप्रकारच्या- मुलींना जिवंत पुरून टाकण्यासारख्या चाली. बायका किती कराव्या त्याला गणतिच नाहीं. नीतीचा धरबंध नाहीं. दारू, जुगार, सारी व्यसनें बोकाळलेली. सर्वत्र अज्ञान व दुष्टता. ईश्वराच्या नांवानें भांडणारे नाना पंथ. ही भांडणे हिजाझच्या दऱ्याखोऱ्यांपर्यंत येऊन पोचत. अरबी शहरें व गांवें ही सुद्धां धार्मिक भांडणांनीं पेटत. कांहींनी जुन्या धर्म-समजुती फेंकून दिल्या होत्या. प्रकाशार्थ त्यांची धडपड होती. त्यांची दोलायमान संशयी स्थिति होती. सर्वत्र अस्वस्थता व अशांतता होती. उत्कटता होती.
अरबस्थानची ही विराट् अशांति मुहंमदांच्या हृदयांत प्रतिबिंबित झाली. मुहंमद गंभीरपणें विचार करू लागले. त्यांचा आत्मा उड्डाण करूं लागला.
इस्लामी संस्कृति । ५१
