तेथें कवि, व्यापारी सारे येत. राष्ट्रीय मेळावा जमे. परंतु या युद्धाच्या वेळेस यात्रेच्या दिवसांतहि रक्तपात सुरूच राहिले! तें धार्मिक बंधन पाळलें गेलें नाहीं. यात्रा झुल्काद महिन्यांत भरे. परंतु यात्राहि रक्तपाताचें स्थान झाली! फिझार येथील लढायींत मुहंमदहि होते. त्यांनी आपल्या कुटुंबियांस लढाईत मदत केली. या युद्धाला अधार्मिक युद्ध असें म्हणतात. अपवित्र युद्ध असें म्हणतात. मुहंमदांवर या युद्धाचा फार परिणाम झाला. आपसांतील हीं कधीं न संपणारीं मरणान्तिक भांडणे पाहून त्याचे हृदय तडफडे. ते विचारमग्न होत.
युद्धाचे दरम्यान एकदां चुलत्यांबरोबर ते सीरियांत व्यापारी काफिल्याबरोबर गेले. मुहंमदांच्या आजोबांनींच दरवर्षी यमन व सीरियांत मक्केहून कारवान पाठविण्याची पद्धत सुरू केली होती. ती अद्याप होती. या प्रवासांत मुहंमदांनीं सामाजिक दुःखं पाहिली, ऐकली. धार्मिक अधःपात सर्वत्र झालेला पाहिला. सीरियाच्या या प्रवासांतच वाटेंत एकेठिकाणीं त्यांना एक ख्रिश्चन साधु भेटला होता असें म्हणतात. या प्रवासांत मुहंमदांनी जें जें पाहिलें, ऐकिलें, अनुभविले त्याची स्मृति त्यांच्या हृदयांतून कधींहि गेली नाहीं.
मुहंमदांच्या घराण्याला आतां गरिबी आली होती. हाशीम व आजोबा, अब्दुल मुत्तलिब यांच्या कर्णासारख्या औदार्यामुळे गरिबी आली होती. पूर्वीची श्रेष्ठ पदवी हळूहळू जाऊं लागली होती. यात्रेकरूंना अन्न देण्याचें काम शेवटीं त्यांनीं प्रतिस्पर्धी उमैय्या घराण्याकडे सोपविले. हे उमैय्या हाशीमांच्या घराण्याकडे अत्यन्त मत्सराने पहात असत.
मुहंमदांना घरचें कामधाम करावे लागे. ते उंटांना चारायला नेत. शेळ्यामेंढ्या घेऊन जात. मुहंमद पुढें म्हणत असत, "ईश्वरानें मेंढपाळांतूनच पैगंबर पाठविले!" उंट व शेळ्यामेंढ्या चारतांना ते डोंगरांवर बसत. सृष्टिसौंदर्य पहात. पृथ्वीच्या व आकाशाच्या अनंत सौंदर्याची भक्ति कुराणांत पदोपदीं आहे. आकाशांत व धरेवर सर्वत्र पहाणारास परमेश्वराच्या खुणा आहेत, असें कुराण पदोपदीं सांगत आहे. परमेश्वराचें ज्ञान मुहंमदांस विश्वव्यापक प्रभूच्या सौंदर्यानेंच करून दिलें असावें. सृष्टि त्यांचा महान् गुरु होता. कुराण म्हणजे विश्वसौंदर्याचा वेद आहे. सृष्टीच्या भव्यतेचे तें उपनिषद् आहे. कुराणांतील भव्य सृष्टिवर्णनांची बीजें या वेळेसच, शेळ्यामेंढ्या, उंट चारतांनाच- मुहंमदांच्या हृदयभूमींत पेरली जात होतीं.
इस्लामी संस्कृति । ४७
