पुराणें रचिलीं जाऊं लागलीं. निरनिराळ्या देवतांचे उपासक आपसांत झगडत होते. शाक्तमतें पुढें येत होतीं. उपनिषदांतील थोर धर्म मूठभर लोकांजवळ होता. इतरांचा धर्म म्हणजे कर्मकांड! शिवाशिवी, श्रेष्ठकनिष्ठपणा यांना सीमा राहिली नाहीं. निर्गुण, निराकार ब्रह्म शून्य झालें. कर्मकांड वाटलें. सतराशें देवदेवतांचा बुजबुजाट झाला. उच्चनीचपणाला ऊत आला.
आणि बुद्धधर्म हिंदुस्थानाबाहेर सर्वत्र होता. त्यांचे शुद्ध स्वरूप राहिलें नाहीं. बुद्धांचे अनेक अवतार झाले. नाना बुद्ध निर्माण झाले. त्या त्या देशांनी आपले रंग बुद्धधर्माला दिले. कारण निर्वाणात्मक अभावरूप बुद्धधर्म कोणास पटणार! बुद्धालाच त्यांनीं देव केलें! कोणी अमिताभ म्हणूं लागले. कोणी कांहीं.
स्त्रियांची सर्वत्र शोचनीय स्थिति होती. गरिबांना मान नव्हता. सर्वत्र दुःख होते. अपमान होते. माणुसकीचा अभाव होता. खरा धर्म लोपला होता. अशा काळांत मुहंमद आले. त्यांचं येणें आकस्मिक नव्हतं. जगाच्या कोंडलेल्या बुद्धिशक्तींना, आत्मशक्तींना मुक्त करण्यासाठी ते आले. मुहंमदांचें आगमन जगाच्या इतिहासाशी संबद्ध होते. सामाजिक, राजकीय, धार्मिक शिथिलतेचा तो काळ होता. अशा परिस्थितीतून नवश्रद्धेचा जन्म होणें अपरिहार्य होतें. अशा चिखलांतून नवीन सहस्रदल सुंदर कमळ मुहंमदांच्या रूपानें फुललें. जगभर त्याचा गंध गेला. आर्तांस त्यांतील अनंत मकरंद मिळाला.
कोठें जन्मला हा महापुरुष? अरबस्थानांत जन्मणाऱ्या पैंगंबरास दोन अनुकुलता हव्यात. अरबी धर्माच्या पुण्यक्षेत्री, परंपरागत स्थानीं जन्मलेला तो असावा आणि अरब रक्ताच्या थोर कुळांत तो जन्मलेला असावा. मुहंमदांना या दोन्ही अनुकूलता मिळाल्या. ते मक्केत जन्मले. काबाची पूजा करणारे श्रेष्ठ कुरेश त्यांच्या घराण्यांत जन्मले.
मक्का शहर अरबस्थानचें केन्द्र होतें. धर्माचें व व्यापाराचें उत्तर दक्षिण दरींत तें वसलें होतें. पश्चिमेकडे उंच टेकड्या. पूर्वेकडेहि उंच दगड. मक्केच्या मध्यभागी काबाचें पवित्र मंदिर, मंदिराजवळच सार्वजनिक दिवाणखाना. घरें तटबंदी केलेली. रस्ते नीटनेटके व फरसबंदी. असें हें भरभराटलेलें, समृद्ध व बळवंत शहर होतें.
इस्लामी संस्कृति । ३९
