मानवसमाजांतील धर्माच्या प्रगतीची अखंडता सतत दिसून येते. मनुष्य प्रथम सृष्ट पदार्थांची पूजा करूं लागला. पुढे ईश्वराकडे वळला. ज्या पद्धतीनें ही उत्क्रान्ति झाली ती एकसारखी नाहीं होत गेली. मधूनमधून पुन्हां पिछेहाट होई. पुन्हां रस्ता बंद पडे. रान उगवें. पुन्हां ईश्वराचे नवे पाईक येत. संदेश-वाहक पैगंबर येत. ते परमेश्वरासंबंधींची कर्तव्यें पुन्हां सांगत. एकमेकांत कसें वागावें पुन्हां शिकवीत. त्या त्या काळांत अशा थोर विभूति होऊन गेल्या. प्रत्येक विभूति म्हणजे आध्यात्मिकतेची मूर्ति होती. तेजःकिरण फेंकणारी प्रकाशराशि होती. अधःपतित मानवसमाजाला वर नेण्यासाठीं ते येत. पतिताला उद्धारायला येत. अशुद्धाला शुद्ध करण्यासाठी येत. अंधारांत दिवा दाखवायला येत. अशा महापुरुषांपैकींच मुहंमद पैगंबर हे होत.
मुहंमदांचे आगमन केवळ अरबस्थानापुरतें नव्हतें. तें सर्व जगासाठी होते. कारण त्या काळांत सर्वत्रच धार्मिक अवनति झाली होती. झरथुष्ट्र, मोझेस, ख्रिस्त यांनी पेटविलेल्या पवित्र ज्वाला विझून गेल्या होत्या. इराणांत श्रेष्ठकनिष्ठपणाचीं बंडे माजलीं होतीं. सद्धर्म लोपला होता. ख्रिश्चनधर्म आपसांतील मतभेदांनीं कत्तली करीत होता. शांति देणारा धर्म रक्तस्नात होत होता! हिंदुस्थानाकडेहि निराशाच होती. बुद्धांनी दिलेला नीतिधर्म पुन्हां नष्ट झाला. पुन्हां हिंदुधर्माने उचल केली. अनेक देवदेवतांचा धर्म रूढ झाला. नाना देवतांची
३८ ।
