पान:इस्लामी संस्कृति खंड पहिला मुहंमद पैगंबर चरित्र.pdf/१६

कल्पना येतात. आर्थिक जीवनाचें तर फारच महत्त्व असतें. समाजाच्या आर्थिक स्थितीमध्ये संस्कृतीची, त्या त्या समाजांतील गुणादुर्गुणांची मुळे असतात. संस्कृतीचा व कलांचा अभ्यास करतांना आर्थिक रचनेचा अभ्यास अत्यावश्यक असतो. नवीन नवीन काळांत नवीन नवीन दृष्टि येते. पूर्वीच्या कल्पनांना निराळे अर्थ मिळतात, त्यांना नवीन रंग चढतात. जुन्या संस्थांत नवीन अर्थ दिसतो. त्यांचं नीट परीक्षण निरीक्षण होऊं लागतें. म्हणून कोणत्याहि व्यक्तीचें व्यक्तिमत्त्व, विभूतीचें विभूतिमत्त्व पाहतांना तिच्या सभोवतीची परिस्थिति पाहणें आवश्यक असतें. परिस्थितीच्या प्रभावळींतच त्या त्या व्यक्तीचें सम्यक् दर्शन आपण घेऊं शकतों. कोणी म्हणतात, परिस्थिति माणसाला बनवते. कोणी म्हणतात महापुरुष परिस्थितीला कलाटणी देतात. सत्य दोहोंच्यामध्ये आहे. परिस्थिति माणसाला बनविते व माणूसहि परिस्थितीला रंगरूप देत असतो. व्यक्ति व समाज एकमेकांवर परिणाम करीत असतात. समाजच नव्हे तर बाह्य भौगोलिक स्थितिहि व्यक्तीवर परिणाम करत असते. इतिहास म्हणजे काय? इतिहास म्हणजे अनंत इच्छाशक्तींचे अन्योन्य परिणाम. इतिहास म्हणजे मानवी मन व बाह्य परिस्थिति यांचे अन्योन्य परिणाम होऊन सतत बनत जाणारा महान् प्रवाह. इतिहासाकडे पाहण्याची ही अत्यन्त शास्त्रीय दृष्टि आहे.
 समाज पायऱ्यापायऱ्यांनी वाढत आला आहे. सृष्टि एकदम कधीं उडी मारीत नाहीं. मार्क्सवादी म्हणतात कीं कधीं कधीं एकदम उड्या मारण्यांत येत असतात. परंतु या ज्या उड्या वाटतात, या ज्या बाह्यतः क्रांति किंवा उत्पात वाटतात, त्याहि उत्क्रान्तींतीलच एक प्रकारच्या पायऱ्या असें दुसरे म्हणतात. सर्वत्र सर्जन व विनाशन सदैव चालले आहे. हरघडी मोडतोड, अंतर्बाह्य चालली आहे. प्रत्येक क्षणाला जन्ममरण आहे. कांहीं तरी जातें, कांहीं नवीन येतें. क्रांति म्हणजे उत्क्रान्तीचें जरा विशाल व भव्य स्वरूप!
 सामान्यतः व्यक्तीच्या जीवनांत जे नियम तेच समाजाच्याहि. आपण पदोपदीं कांटेकोर विचार करून थोडेच वागत असतो. प्रत्येक क्षणीं साधकबाधक विचार करीत कोण बसतो? पुष्कळ वेळां विचार आपल्यावर लादला जातो. आपण खातों, पितों, झोपतों त्या वेळेस का मोठी विचारक्रिया चालू असते?
२ ।