केला असतांना व कोटिक्रमाचे कैचीत आपण होऊन उतरलों असतांना एकादी अप्रिय गोष्ट कबूल करण्याची आपत्ति उत्पन्न होण्यासारखी आहे असे दिसत असले तर वादाला तोंडच लागूं नये म्हणून तिचें अस्तित्वच मुळीं नाकबूल करणे हा मोठा हटकून लागू पडणारा डाव असतो; आणि चमत्कार हा की, अगदीं अडाणी माणसाला सुद्धां हा डाव करण्याचे स्थळ कोणतें हें तर्काचे विळखे माहीत नसतांना सुद्धां कळतें म्हणून अशाच्या सोयीसाठीं ही खटपट पाहिजे, नाही तर "फिर्यादीचा हांडा आम्ही आणलाच नाहीं" हा वकीलसाहेबांचा कोटिक्रम निरुत्तर समजला जावयाचा! सामाजिक बहिष्कार या लोकांना नाही म्हणावें तर ते आमच्या आजूबाजूला कोठे दिसत नाहीत हें कसें? सभागृहांत इतर अप्रबुद्ध श्रोत्यांबरोबर हे कसे ऐकत बसत नाहीत? नदीच्या पाणवठ्यावंर व विहिरीबावडीवर शेजारधर्मात घेतलेला मुसलमान दिसतो, मग हा अस्पृश्य दिसत नाहीं हे कसे? मंडईमध्ये संत्रींनारिंगें विकावयास लांकडी सिंहासनावर अधिष्ठित झालेला अस्पृश्य अगदींच कसा दिसत नाहीं? शाळेतल्या क्रमिक पुस्तकांत जणुं काय जातीजातींचे वाङमयी संमेलन करण्यासाठी 'यमुनामैना' च्या जोडीला 'फतिमामरिअम' चे धडे बिलगून लिहिलेले दिसतात, त्यांत जाधवाचा दलपतहि असतो, मग महाराचा मुलगा दिसत नाहीं हें कसे? दक्षिणमहाराष्ट्रांतील एका प्रसिद्ध देवळाच्या सभामंडपाशेजारच्या हौदावर आपला मुसलमानबंधुसुद्धां चुळा भरतांना दिसतो; पण महार दहा हातांवर उभा राहतो हें कशाचे लक्षण? धेड मामलेदार कोणीं ऐकला आहे? महार सावकाराकडे कर्ज काढावयास कोणी गेला आहे? त्यांची प्रत्यक्ष अद्वैतविचारांनीं मिष्ट झालेली गीतें द्वैत विसरून कोणी ऐकली आहेत? आणि इतकी आहे तरी 'अस्पृश्यता आहे कोठे?' असें नकारात्मक उत्तराच्या अपेक्षेने विचारण्यांत येतें तें येतेच.
