बाजूने करून घ्यायचा असेल तर काय काय पुरवायला लागते ते मला विचारून घ्या." त्याने डोळे असे मिचकावले होते की पुरवठा वस्तूंचा नाही हे उघड व्हावे.
भ्रष्टाचार हा काही पैशानेच होत नाही. त्यासाठी भ्रष्टाचाराच्या विषयाच्या व्यक्तीची जीवनशैली काय आहे याचा अभ्यास करावा लागतो. तहलकाच्या पत्रकारांनी माषुके वापरली ती असा अभ्यास करूनच वापरली असणार. या प्रकरणातून शेवटी निघणारे निष्कर्ष सर्व देशाच्या दृष्टीने इतके महत्त्वाचे आहेत, की त्यासाठी साधनशुचितेची एवढी तडजोड करण्यात अनैतिक असे काही नाही अशी मनाची खात्री करूनच त्यांनी सारा डाव रचला असला पाहिजे. मग, लोकांची अशी उलटी प्रतिक्रिया का असावी? वाघाच्या ऐवजी जनमत शिकाऱ्याविरुद्धच का वळले?
भ्रष्टाचाराच्या प्रकरणात जनसामान्यांचीही एक मानसिकता असते. विश्वनाथ प्रताप सिंगांबरोबर पाटना येथील एका सभेत मी गेलो होतो. त्या वेळचा ज्वलंत प्रश्न बोफोर्स प्रकरणाचा. विश्वनाथ प्रताप सिंगांनी ६८ कोटीच्या भ्रष्टाचाराची कहाणी घासूनघासून सांगितली. मंचावर बसल्या बसल्या माझ्या लक्षात आले, की सारी कथा ऐकून लोकांच्या मनात पाहिजे तशी चीड आणि क्रोध दिसत नाही. हा काय चमत्कार आहे? नंतर ही गोष्ट सिंगसाहेबांच्याही लक्षात आणून दिली. 'शेतीमालाच्या भावाच्या प्रश्नाबद्दल शेतकऱ्याच्या चेहऱ्यावर जशी चीड दिसते तशी बोफोर्स प्रकरणाबद्दल सर्वसाधारण जनतेच्या चेहऱ्यावर दिसत नाही.' त्यांनाही आश्चर्य वाटले. त्यानंतर कितीतरी दिवसांनी मला हे गूढ समजले. ज्याला भ्रष्टाचाराचा एवढाही डाग लागला नाही असे फारसे कोणी राहिलेलेच नाही. दरवाजावरचा पट्टेवाला चिरीमिरी घेतो, इन्स्पेक्टर हप्ते घेतो, अधिकारी आणि पुढारी कमिशन घेतात. एक फॅक्टरी इन्स्पेक्टर जर दररोज दहावीस हजार रुपये घरी घेऊन जात असेल तर बोफोर्सची कथा ऐकल्यानंतर त्याच्या मनात विचार येतो तो साध्या त्रैराशिकाचा – 'मी साधा इन्स्पेक्टर, इतके इतके पैसे घेतो, तर पंतप्रधानांनी ६८ कोटी घ्यावेत यात काही फारसे वावगे नाही.' भ्रष्टचाराच्या प्रकरणी माणूस, या प्रकरणात आपण गोवलेलो असतो तर काय झाले असते याचे चित्र उभे करतो आणि आपली भूमिका ठरवतो.
माणसाच्या बुद्धीची ही सहजप्रवृत्ती आहे. कोणी रस्त्यावर पडलेला जखमी माणूस दिसला, की त्याच्या जागी आपण असतो तर कसे झाले असते असा
