पर्वतरांगांच्या दक्षिणेला दंडकारण्य हे नक्की; पण त्याची भौगोलिक नकाशातील नेमकी जागा निश्चित नाही. आंध्र प्रदेशात दोनचार जागी वनवासी राम येथेच राहिले असे छातीवर हात ठेऊन सांगतात. अगदी अलीकडे गुजरातमध्ये घातलेल्या डांग जिल्ह्यात 'डांग' हा 'दंड'चाच अपभ्रंश असल्याचे स्थानिक लोक निश्चितीने सांगतात.
तीस वर्षापूर्वी बँकॉकला जाण्याचा योग आला. तेथे पाचूच्या बुद्धाच्या मंदिरात भोवतालच्या कोटावर सुंदर सुंदर चित्रकथा रंगविलेली होती. 'ही रामायणाची कथा आहे', वाटाड्याने सांगितले. चाळीस पन्नास चित्रांच्या मालिकेत रामायणाच्या कथानकाशी मिळतेजुळते एकही चित्र दिसेना. एक एक चित्र समजावून घेतले. सारी कथा रामापेक्षा रावणासंबंधीची. महापराक्रमी महातपस्वी सम्राट रावण; पण त्याची नियत बिघडली. तेव्हा त्याचा भाऊ बिभीषण याने उठाव घडवून आणला, रावणाचा वध केला. या साऱ्या कामगिरीत त्याला राम आणि त्याची वानरसेना यांचीही मोठी मदत झाली. या माहितीच्या धक्क्यातून सावरातो, न सावरतो तो वाटाड्याने सांगितले, "हेच खरे रामायण आहे. इंडियात लोक मानतात ते 'वाल्मिकी रामायण.' रामाचा जन्मदेखील हिंदुस्थानातील नाही, थायलंडमधला!" आता काय बोलता, कपाळ? मग मुद्दाम थायलंडची जुनी राजधानी अयोद्ध्या येथे जाऊन आलो. 'सा रम्या नगरी' असावी याची खात्री वाटावी इतपत भव्य वास्तू गतवैभवाची साक्ष देत अजूनही उभ्या आहेत. थाई राजघराण्यात रामाचे नाव परंपरेने चालते हे कळल्यावर भारतातील रामचरितासंबंधीच्या सर्वच अवशेषांविषयी मनात मोठा गोंधळ माजला.
काही काळाने वाचनात आले की, भारतातही एकच एक वाल्मिकी रामायण प्रचलित नाही; अनेक रामायणे आहेत. वाल्मिकीचा राम पुरुषोत्तम, धीरोदात्त नायक आहे. तुळशीदासाचा राम 'प्रभु रामचंद्र' आहे. दक्षिणेत आणि जैन रामायणात तर मोठी विचित्र विचित्र कथानके प्रचलित आहेत. द्रविड चळवळीच्या साहित्यात रावणनिष्ठा भरपूर आहे आणि आजकालचे DMKचे नेते रामाची भरपूर निर्भत्सनाही करतात.
स्त्रियांच्या लोकगीतांत रामाचे अग्रस्थान रहाते, लक्ष्मणचे बंधुप्रेमही मानले जाते; पण त्यांच्या गीतांतील खरी कथा सीतेच्या त्यागाची, सोशिकतेची आणि शांत, गंभीर, सोज्वळ बलिदानाची आहे.
रामायणाचा विषय मनातही नसताना यवतमाळ जिल्ह्यात लक्ष्मीमुक्तीच्या कामासाठी गेलो. या कार्यक्रमाचा फारसा गवगवा झाला नाही; पण शेतकरी
