सज्ज आहे. भारताची स्थिती याउलट आहे.
तज्ज्ञांच्या निवडीत भारत चोखंदळ राहत नाही. वाटाघाटींच्या उरुग्वे फेरीत हे समजण्यासारखे होते. त्या वेळी भारतातील बहुतेक तज्ज्ञांची समजूत अशी होती, की जागतिक व्यापारात आणि देवघेवीच्या ताळेबंदात जोपर्यंत आपण खोटीत आहोत तोपर्यंत कोणतेच नियम आपल्याला लागू पडणार नाहीत. जागतिक व्यापार संस्थेच्या करारावर सही करताना, आयातीवरील बंधने येत्या १ एप्रिलपर्यंत काढून टाकण्याची हमी दिली गेली त्याचे आता गंभीर परिणाम जाणवू लागले आहेत. ही हमी देताना जबाबदार अधिकाऱ्यांची आणि नेत्यांचीही भावना अशी असावी की, 'भारताचा व्यापार कायमचा खोटीतच चालणार आहे. परकीय चलनाची चणचण काही आज उद्या संपण्याची शक्यता नाही. तेव्हा परकीय चलनाच्या संपन्नतेच्या काळात काय करावे लागेल याची चिंता आज कशाला? चलनाची परिस्थिती सुधारली तर इतर परिस्थिती इतकी सुधारेल, की त्या वेळी आयातबंद्या उठविण्याचे फारसे काही महत्त्व राहणार नाही,' अशा अजागळपणे करारमदारांवर सह्या झाल्या. १९९० च्या दशकातील आर्थिक सुधारांमुळे, त्याआधी गंगाजळीतील सोने गहाण टाकायला निघालेला देश परकीय चलनाचे प्रचंड गाठोडे जमवू लागला. परिस्थिती बदलताच लगेच एका देशाने भारताविरुद्ध दावा लावला, की 'आता भारताची परिस्थिती खोटीची नाही. तस्मात् आयातबंदी उठविण्याच्या शर्तीपासून भारताचा अपवाद करता येणार नाही…' दाव्यात भारत हरला. खोटीतून निघाला आणि खोड्यात अडकला!
व्यापार म्हटला म्हणजे आपला माल खपविण्यासाठी काही खोटेपणा येतोच. 'हापूस' आंब्याचे सारेच व्यापारी आपले फळ 'देवगड हापूस' असल्याचे सांगतात. सर्वसाधारण ग्राहकालाही रत्नागिरी, देवगड, बलसाड यातला फरक आंबा कापून खाऊनसुद्धा फारसा समजत नाही. जागतिक व्यापारात हा धोका मोठ्या प्रमाणावर संभवतो. म्हणून 'अगदी शेतीमालाच्या बाबतीतसुद्धा, माल ज्या प्रदेशात तयार होतो त्या प्रादेशिक नावावरून मालाची ख्याती असेल तर ते प्रादेशिक नाव त्या राष्ट्राची आणि प्रदेशाची मालमत्ता आहे, दुसऱ्या कोणी त्या नावाचा उपयोग करून दिशाभूल करू नये,' असा नियम ठरला. 'कोणत्या प्रादेशिक नामाभिधानांना असे संरक्षण दिले पहिजे' याची यादी करायची वेळ आली तेव्हा इंग्लंडने 'स्कॉच व्हिस्की' आणि फ्रान्सने शॅम्पेन प्रांतातील पांढऱ्या बुडबुडणाऱ्या मदिरेची गणना केली. दुधापासून बनणाऱ्या चीज इत्यादी पदार्थाचे शेकडो प्रकार युरोपातील प्रत्येक देशात आहेत. स्वित्झर्लंडमधील ग्रुएर, एमेन्ताल हे चीजचे प्रकार तशी
