तशीच स्थिती या धनदांडग्या धर्मसंस्थानांची आहे.
गांधीजींचा गर्वी गुजरात आज राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचा सगळ्यांत मोठा पुरस्कर्ता बनला, सरकारी नोकरांना संघात सहभाग घेण्याची अनुमती पाहिजे असा आग्रह धरू लागला, यात या साऱ्या धर्मसत्ताक संस्थानांची मोठी कामगिरी आहे. या साऱ्या प्रकारातील दांभिकता आणि ढोंग उघड आहे, खासगीत गुजराती हे सारे मान्य करतात आणि हजारांच्या संख्येने प्रवचनांना जाऊन बसतात व लाखोंच्या रकमा महाराजांच्या तिजोऱ्यांत नेऊन ओततात. स्वामी नारायण महाराजांना स्त्रीदर्शनाचे वावडे असते. नर्मदा आंदोलनाच्या वेळी एक दुय्यम स्वामी भेटले, प्रमुख नाही. गुजरातमधील संघटनेच्या कार्यकर्त्या इलाबेन माझ्याबरोबर होत्या. त्यांच्या स्त्रीत्वाचा दाह महाराजांना जाणवला असावा. त्यांच्या एका तिय्यम शिष्याने माझ्याजवळ येऊन खांद्याला धरून महाराज आणि इलाबेन यांच्यामध्ये माझा पडदा उभा केला. इतके सारे महाराजांचे कडकडीत वैराग्य आणि ब्रह्मचर्य; पण त्यांचे प्रवचनाचे मंडप भरतात त्यांत निम्म्याहून अधिक उपस्थिती स्त्रीवर्गाचीच असते.
नर्मदेच्या जनआंदोलनाच्या वेळी, हजारो लोकांच्या राहण्याजेवणाची व्यवस्था करण्याचा प्रश्न उभा राहिला होता. स्वामी नारायण संस्थानने आपणहून मोठी जबाबदारी उचलायचे कबूल केले. नंतर, गुजरात सरकार आंदोलनाविरूद्ध उलटले तसे हे सकाळसंध्याकाळ परमेश्वराशी गप्पाटप्पा मारणारे धर्ममार्तंड आंदोलनापासून दूर झाले. नर्मदा धरणाच्या जनआंदोलनाच्या वेळी गांधींजी धरणाच्या बाजूला उभे राहिले असते की मेधा पाटकरना आपली वारसदार ठरवून विरोधात उभे राहिले असते, याबाबत गांधीवाद्यांचही नक्की मत ठरलेच नाही.
आजच्या या भूकंपाच्या आपत्तीबाबत अंतराळातील महात्माजींचा आत्मा १९३४च्याच पोटतिडकीने, 'हे सारे गुजरातेत पसरलेल्या धार्मिक दांभिकतेचे प्रायश्चित्त आहे,' असे म्हणत असेल काय? मला तसे वाटत नाही. गांधीजी मोठे व्यावहारिक होते. सेनानीच्या कुशलतेने परिस्थितीनुसार ते आपली भूमिका आणि दिशा बदलीत. १९३४ मध्ये बिहारच्या भूकंपानंतर, गांधीजींच्या अतिरेकी उद्गारांनंतर गुरुदेव रवींद्रनाथ टागोरांनी शांतपणे एका वाक्याचे निवेदन केले, की कोणत्याही भौतिक आपत्तीचे खरेखुरे कारण आसपासच्या भौतिक परिस्थितीतच असते. गांधीजी काय म्हणाले असते हा मुद्दा अलाहिदा; पण गांधीजींचे मान्यवर शिष्य आज गुजरातभर पसरले आहेत. त्यांच्यापैकी कुणीही 'गुजरातेतील भूकंप
