व भाईचारा हे सांगायची पाळी यावी, हे दुर्दैव. अशा अघोरी मार्गांनी धार्मिकता येणार नाही, हे या युवा पिढीला केव्हा कळणार? औरत जातीला हजरत साहेबांनी कधीही कमी लेखलं नाही. तिच्यावर असे अत्याचार मला मान्य नाहीत!' (पृष्ठ ४६) आपल्या तत्त्वांसाठी जागरूक राहणाऱ्या करीमुल्लांना मात्र अनेक वेळा त्यांना न पटणाऱ्या मंडळींशी संगत करावी लागते, त्यांचे नेतृत्व स्वीकारावे लागते. सत्य पुरेसे समजूनही त्यांना अगतिक, असाहाय्य व्हावे लागते.
'इन्किलाब विरुद्ध जिहाद' या कादंबरीत अन्वर, करीमुल्ला यांच्या जोडीलाच आणखीन एक तिसऱ्या विचारधारेचा प्रतिनिधी म्हणून इलियास या व्यक्तिरेखेची निवड लेखकाने केली आहे. इलियास हा पदव्युत्तर शिक्षण घेतलेला, विद्यापीठात ऑनररी क्लासेस घेणारा उच्चविद्याविभूषित आहे. कट्टर साम्यवादी विचारसरणीचा नूर महंमद तराकी जेव्हा इस्लामला केंद्रवर्ती ठेवून राजसत्ता करणे नुकसानीचे ठरू शकते असे विचार मांडतो; तेव्हा इलियास याबाबतीत समन्वयाची भूमिका घेत इस्लाममधील सामाजिक सुधारणांच्या संदर्भात जे समज गैरसमज वा रूढी असतील त्यांच्यावर घणाघाती टीका करण्यापेक्षा प्रेमानं शिक्षण, प्रबोधन करून आणि त्यांच्यात मिसळून त्या कमी करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे अशी मते मांडतो. टोळीजीवन जगणाऱ्या अफगाणांचा एक देश म्हणून बांधून ठेवणारे जे मोजकेच धागे आहेत, त्यामध्ये इस्लाम प्रमुख आहे. हा आपल्यासाठी केवळ धर्म नाही तर जीवनपद्धती आहे आशी त्याची स्पष्ट धारणा आहे. कम्युनिझमचं प्रिस्किप्शन रोगापेक्षा इलाज भयंकर होईल अशी त्याला सतत भीती वाटत राहते. त्याची ही भीती अगदीच अनाठायी नाही हे बदलत्या अफगाण राजवटीचा विचार केल्यास पटते.
. 'इन्किलाब विरुद्ध जिहाद' या कादंबरीत सलमा, जमीला अशा अनेक मस्लीम अफगाण स्त्रीच्या गुलामीचं व दर्दशेचे चित्रण प्रकट झाले आहे. त्याबरोबरच अफगाणिस्तानातली पहिली स्त्री मंत्री बनलेल्या स्वतंत्र विचाराच्या अनाहितासारखी व्यक्तिरेखाही दिसते. झैनब, तराना, बेनझीर अशाही अनेक आत्मसमर्पण आणि दुसऱ्याकरिता झिजणे हा स्वभावधर्म असणाऱ्या, दुःखाचे हलाहल पचविणाऱ्या व्यक्तिरेखा दिसून येतात. मात्र या बहुतेक स्त्रिया उच्चवर्गीय स्तरातील आहेत. स्त्री जीवनाबद्दल आणि त्यांच्या भावविश्वाबद्दल लक्ष्मीकांत देशमुख यांना अखंड कुतूहल आहे. त्यामुळे या कादंबरीत डोकावणारी सर्वच स्त्रीचित्रे फारच बोलकी उतरली आहेत. त्यांच्या 'सलोमी' या कादंबरीच्या तुलनेत 'इन्किलाब विरुद्ध जिहाद' मधील मुस्लीम स्त्री जीवन चित्रण एकांगी न राहता, व्यापक पयावर मांडले गेले आहे. ___ अफगाणिस्तानातील टोळीजीवनात स्त्री हा मालकीचा, इज्जतीचा आणि अभिमानाचा विषय. स्त्रीची इज्जत लुंटली, तिची कुणी छेड काढली तर त्या
अन्वयार्थ □ १६५
