एकनाथी भागवत/अध्याय एकतिसावा
<poem>
एकनाथी भागवत - आरंभ
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो श्रीसद्गुरु अच्युता । तूं देहीं असोनि देहातीता । गुणीं निर्गुणत्वें वर्तता । देहममता तुज नाहीं ॥१॥ देहममता नाहीं निःशेख । तानेपणीं प्यालासी विख । पूतना शोषिली प्रत्यक्ष । दावाग्नि देख प्राशिला ॥२॥ जो तूं वैकुंठपीठ विराजमान । त्या तुज नाहीं देहाभिमान । होऊनि गोवळांसमान । हुंबरी जाण घालिशी स्वयें ॥३॥ तुज पावावया कर्मबळें । सदा सोशिती सोंवळें ओंवळें । तो तूं मेळवूनि गोवळे । जेवणें खेळेंमेळें स्वयें करिसी ॥४॥ ज्यातें म्हणती दुराचार । तो तुवां करुनि व्यभिचार । केला गोपिकांचा उद्धार । हें अगम्य चरित्र वेदशास्त्रां ॥५॥ घरीं सोळा सहस्त्र नारी । नांदसी एकलक्ष साठी सहस्त्र कुमरीं । तरी तूं बाळब्रह्मचारी । तुज सनत्कुमारीं वंदिजे ॥६॥ तुझे ब्रह्मचर्याची थोरी । शुक नारद वंदिती शिरीं । हनुमंत लोळे पायांवरी । तूं ब्रह्मचारी नैष्ठिक ॥७॥ व्रतबंध नव्हतां आधीं । तुवां भोगिलीं गोवळीं पेंधीं । तो तूं उर्ध्वरेता त्रिशुद्धीं । तुज भीष्म वंदी सर्वदा ॥८॥ नवलक्ष गोकंठपाशीं । तुज बांधवेना हृषीकेशी । तो तूं भावार्थें बांधिलासी । रासक्रीडेसी गोपिकीं ॥९॥ जैसे जैसे त्यांचे मनोरथ । तैसतैसा तूं क्रीडा करित । सामास रात्रि करुनि तेथ । तत्प्रेमयुक्त विचरसी ॥१०॥ तो तूं कामासी नातळत । कामिनीकाम पूर्ण करित । लाजवूनि विधिवेदार्थ । गोपिका समस्त तारिल्या ॥११॥ गोपी तारिल्या प्रमाद्भुतें । गायी तारिल्या वेणुगीतें । गौळिये तारिले समस्तें । श्रीकृष्णनाथें निजयोगें ॥१२॥ कंस तारिला दुष्टबुद्धी । व्याध तारिला अपराधी । ऐसा कृपाळु तूं त्रिशुद्धी । संसार अवधी श्रीकृष्णा ॥१३॥ नुल्लंघवे श्रीकृष्णाच्या बोला । यमें गुरुपुत्र आणूनि दिधला । तो श्रीकृष्ण निजतनु त्यागिता जाहला । जो नव्हे अंकिला कळिकाळा ॥१४॥ भागवतीं कळसाध्यावो । जेथें निजधामा जाईल देवो । तो अतिगहन अभिप्रावो । सांगे शुकदेवो परीक्षितीसी ॥१५॥ कळसावरतें न चढे काम । तेवीं देवें ठाकिल्या निजधाम । राहिला निरुपणसंभ्रम । ’कळसोपक्रम’ या हेतु ॥१६॥ वेदशास्त्रार्थनिजनिर्वाहो । देहीं नुपजे अहंभावो । तो हा एकतिसावा अध्यावो । जेथ निजधामा देवो स्वेच्छा निघे ॥१७॥ श्रीकृष्णाचें निजधामगमन । ब्रह्मादिकां अतर्क्य जाण । एका जनार्दनकृपा पूर्ण । विशद व्याख्यान सांगेन ॥१८॥ दारुकें द्वारका प्रयाण । केलिया, निजधामा निघे श्रीकृष्ण । तें निर्याणकाळींचें दर्शन । पाहों देवगण स्वयें आले ॥१९॥ तेचि अर्थीचें निरुपण । श्रीशुक सांगे आपण । श्रोता परीक्षिती सावधान । श्रीकृष्णनिर्याणश्रवणार्थी ॥२०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
अथ तत्रागमद्ब्रह्मा, भवान्या च समं भवः । महेन्द्रप्रमुखा देवा, मुनयः सप्रजेश्वराः ॥१॥
जो व्यासाचें निजजीवन । जो योगियांचें चूडारत्नर । तो श्रीशुक स्वयें आपण । श्रीकृष्णनिर्याण निरुपी ॥२१॥ शुक म्हणे परीक्षिती । निजधामा निघतां श्रीपती । सकळ देव दर्शनार्थ येती । विमानपंक्तीं सवेग ॥२२॥ ब्रह्मा सत्वर आला तेथ । भव भवानीसमवेत । इंद्रमुख्य देव समस्त । स्वगणयुक्त ते आले ॥२३॥ सनकादिक मुनिपंक्ती । आले दक्षादि प्रजापती ।
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
पितरः सिद्धगन्धर्वा, विद्याधरमहोरगाः । चारणा यक्षरक्षांसि, किन्नराप्सरसो द्विजाः ॥२॥
अर्यमादि पितर येती । कपिलादि धांवती महासिद्ध ॥२४॥ आले गंधर्व विद्याधर। यक्ष चारण किन्नर । बिभीषणादि राक्षस थोर । वेगीं श्रीधर पाहों येती ॥२५॥ पहावया श्रीरंग । आले पाताळींचे पन्नग । ज्यांतें म्हणती महोरग । तेही सवेग पैं आले ॥२६॥ द्विज आले दत्तात्रेयादिक । नारद पाहों आला कौतुक । द्विज-पक्षी गरुडप्रमुख । सत्वर देख ते आले ॥२७॥ रंभा उर्वशी मेनका । अप्सरा ज्या अष्टनायिका । श्रीकृष्णदर्शना आवांका । धरोनि देखा त्या आल्या ॥२८॥ श्रीकृष्णस्वरुप पहावया । नयनीं थोर घेतला थाया । यालागीं देवसमुदाया । येणें लवलाह्यां जाहलें एथें ॥२९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
द्रष्टुकामा भगवतो, निर्याणं परमोत्सुकाः । गायन्तश्च, शौरेः कर्माणि जन्म च ॥३॥
कृष्ण पाहावया आवडीं । दृष्टी धांवे लवडसवडी । होत डोळ्यां आडाडी । अभिनव गोडी कृष्णाची ॥३०॥ श्रीकृष्णनिर्याणदर्शन । पाहावया उत्साहपूर्ण । सत्वर आले सुरगण । पुढती श्रीकृष्णदर्शन आम्हां कैंचें ॥३१॥ सौंदर्याची निजसीमा । घनश्याम सुंदर प्रतिमा । तो कृष्ण गेलिया निजधामा । दर्शन आम्हां मग कैंचें ॥३२॥ श्रीकृष्णदर्शनाची गोडी । सुरगणां लागलीसे गाढी । यालागीं तें अतितांतडी । आले आवडीं दर्शनार्थ ॥३३॥ श्रीकृष्णकर्में स्वयें वर्णित । कृष्णचरित्रें गीतीं गात । मिळोनि सुरवर समस्त । आले दर्शनार्थ सत्वर ॥३४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
ववर्षुः पुष्पवर्षाणि, विमानावलिभिर्नभः । कुर्वन्तः सङकुलं राजन्, भक्त्यार परमया युताः ॥४॥
विमानश्रेणी आकाशीं । तेथ दाटलिया चौपाशीं । संमुख देखोनि हृषीकेशी । जयजयकारासी तिंहीं केलें ॥३५॥ देखोनि श्रीकृष्णनाथ । भक्तिउद्रेक जाहलें चित्त । दिव्य सुमनांतें वर्षत । मिळूनि समस्त समकाळें ॥३६॥ दिव्य सुमनांचा रोळा । कृष्णा-चौपाशीं विखुरला । तेणें श्रीकृष्ण शोभला त्या काळां । घनश्यामलीळा साजिरी ॥३७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा
भगवान् पितामहं वीक्ष्य, विभूतीरात्मनो विभुः । संयोज्यात्मनि चात्मानं, पद्यनेत्रे न्यमीलयत् ॥५॥
देव पावले शीघ्रगतीं । ब्रह्मा देखिला संमुखस्थिती । सदाशिवसम विभूती । त्यांतेंही श्रीपती देखता जाहला ॥३८॥ इंद्रादिक निजविभूती । त्यांतें देखोनि श्रीपती । स्वनेत्र पद्मदलाकृती । ते सहजस्थितीं झांकिले ॥३९॥ झांकिले अथवा उघडे नयन । परी स्थिति नाहीं अधिक न्यून । तो आत्मा आत्मत्वें परिपूर्ण । तरी कां श्रीकृष्ण नयन झांकी ॥४०॥ देखोनि देवसमुदावो । कांहीं न बोलतां देवो । नेत्र झांकावया कोण भावो । तो अभिप्रावो अवधारा ॥४१॥ द्वारके असतां श्रीकृष्णनाथ । सुरवर प्रार्थूं आले तेथ । तिंहीं विनविला देवकीसुत । दास समस्त कृपा पाही ॥४२॥ स्वर्लोकादि लोकपाळ । आम्ही तुझे दास सकळ । निजधामा जातां एक वेळ । आश्रम सकळ पुनीत कीजे ॥४३॥ त्या समस्त देवांप्रती । स्वमुखें बोलिला श्रीपती । यदुकुळक्षयाचे अंतीं । येईन निश्चितीं तेणें मार्गें ॥४४॥ ऐकोनि श्रीकृष्णवंदती । सुरवर संतोषले चित्तीं । आम्हांसी वश्य जाहला श्रीपती । वचनोक्ती नुल्लंघी ॥४५॥ ते संधीचा ठाकून ठावो । आला सुरवरसमुदावो । त्याचा छळावया अहंभावो । निजनेत्र पहा हो हरि झांकी ॥४६॥ देवांचा बहु समुदावो । तेथ मी कोठकोठें जावों । त्यांसी ठकावया पहा हो । नेत्र झांकोनि देवो समाधि दावी ॥४७॥ नाहीं समाधि आणि व्युत्थान । कृष्ण परब्रह्म परिपूर्ण । तोही निजनेत्र झांकून । समाधिलक्षण मृषा दावी ॥४८॥ स्वच्छंदमृत्यु योगियांसी । ते स्थिति नाहीं श्रीकृष्णापाशीं । अतर्क्यगति शिवादिकांसी । ते परीक्षितीसी शुक सांगे ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा
लोकाभिरामां स्वतनुं, धारणाध्यानमङगलम् । योगधारणयाग्नेय्याऽदग्ध्वा धामाविशत्स्वकम् ॥६॥
कळिकाळ जिणोनि जाण । स्वच्छंदमृत्यु योगीजन । ते अग्निधारणा करुनि पूर्ण । स्वदेह जाळून स्वरुप होती ॥५०॥ घृत थिजलें तें विघुरलें । तैसें सगुण निर्गुणत्वा आलें । या नांव योगाग्रिधारण बोलिलें । श्रीकृष्णें देह दाहिलें हें कदा न घडे ॥५१॥ कृष्णस्वरुप परिपूर्ण । तो कां करील योगधारण । त्याचा लीलाविग्रही देह जाण । करावें दहन कशाचें ॥५२॥ देखतां डोळ्यां लागे ध्यान । संपूर्ण जेथें विगुतें मन । एवढें श्रीकृष्णसौंदर्य संपूर्ण । निजमोहन जगाचें ॥५३॥ ज्याचें देखतां बरवेंपण । मदन पोटा आला आपण । लक्ष्मी भुलली देखोन चरण । चैतन्यघन श्रीकृष्ण ॥५४॥ ज्याचें योगियां सदा ध्यान । शिवादिकां नित्य चिंतन । सकल मंगलाचें आयतन । चैतन्यघन श्रीकृष्ण ॥५५॥ श्रीकृष्ण स्वयें आत्माराम । यालागीं तो जगाचा आराम । लीलाविग्रही घनश्याम । ध्यानगम्य चिद्रूप ॥५६॥ जैशी घृताची पुतळी । थिजोनि जाहली एके काळीं । तैसी चैतन्याची मुसावली । स्वलीला जाहली श्रीकृष्णमूर्ती ॥५७॥ दावाग्नि प्राशिला प्रत्यक्ष । न चढेचि काळियाचें विख । तो देहचि नव्हे देख । मा मरणात्मक तेथ कैंचें ॥५८॥ कृष्ण प्रकटे ज्याचे हृदयीं । तो देहींच होय विदेही । मा त्या कृष्णाच्या ठायीं । देहत्व कायी असेल ॥५९॥ कृष्णदेहो नाहीं निमाला । तो आभासचि सहजत्वा आला । जैसा दर्पणींचा लोपला । प्रतिबिंब आपुला आपुले ठायीं ॥६०॥ ज्याचें करितां नामस्मरण । भक्तांचें निरसे जन्म मरण । तो कृष्ण पावे जैं निधन । तैं भक्तांसी कोण उद्धरी ॥६१॥ आत्ममायेचे स्वलीला । कृष्ण कृष्णरुपें प्रगट जाहला । ते लीला त्यागोनि संचला । निजरुपीं ठेला निजत्वें ॥६२॥ कृष्णें देहो नेला ना त्यागिला । तो लीलाविग्रहें संचला । भक्तध्यानीं प्रतिष्ठिला । स्वयें गेला निजधामा ॥६३॥ जैसजैसा भक्ताचा भावो । तैसातैसा होय देवो । ते भक्तध्यानीं स्थापूनि देहो । निजधामा पहा हो न वचोनि गेला ॥६४॥ हो कां कृष्णमूर्ति जरी सगुण । तरी देहा दाह न घडे जाण । कृष्णाश्रयें जग संपूर्ण । तेव्हां होईल दहन जगाचें ॥६५॥ जेणें मायेसी निजपोटीं । दाविल्या ब्रह्मांडांच्या कोटी । त्या श्रीकृष्णदेहदाहापाठीं । जगाची गोठी नुरावी ॥६६॥ ऐशियाही युक्ति विचारितां । अतिस्थूळ ते योग्यता । श्रीकृष्णदेहचि विदेहता । तेथ दाहकता ते कैची ॥६७॥ कृष्णाचें असणें जाणें । हेंही श्रीकृष्णचि स्वयें जाणे । तेथ वेदांचेंही बोलणें । जाणपणें सरेना ॥६८॥ हे कृष्णाची अगम्य गती । शिवविरिंच्यादि नेणती । त्यांची कल्पना ऐशी चित्तीं । आम्हांसवें श्रीपती येईल ॥६९॥ ऐसेनि अभिप्रायें पूर्ण । आनंदले सुरगण । अवघे होऊनि सावधान । उल्हास पूर्ण मांडिला ॥७०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
दिवि दुन्दुभयो नेदुः, पेतुः सुमनसश्च खात् । सत्यं धर्मो धृतिर्भूमेः कीर्तिः श्रीश्चानु तं ययुः ॥७॥
उल्हासले सुरगण । दिवि दुंदुभि त्राहाटिल्या जाण । दिव्य सुमनें गगनींहून । वर्षले पूर्ण श्रीकृष्णावरी ॥७१॥ वैकुंठादि स्वर्ग संपत्ती । भूलोका आणिल्या श्रीपतीं । तो येतां निजधामाप्रति । आमुच्या आम्हां हातीं देईल वेगीं ॥७२॥ ऐसेनि देव उल्हासोनि । पुनः पुनः वर्षती सुमनीं । शिवादि पाहती सावधानीं । अतर्क्य गमनीं हरि गेला ॥७३॥ आम्ही सकळ मायेचे नियंते । आम्ही सर्वद्रष्टे सर्वज्ञाते । ऐसा अभिमान होता देवांतें । त्यांसी श्रीकृष्णनाथें लाजविलें ॥७४॥ अलक्ष्य श्रीकृष्णाची निजगती । शंभु स्वयंभू स्वयें नेणती । तेणें विस्मित ते होती । आश्चर्य मानिती सुरवर ॥७५॥ देव परमाश्चर्य जंव मानिती । तंव सत्य-धर्म-श्री-धृति-कीर्ती । श्रीये समवेत निघती । सांडूनि क्षिती कृष्णलक्षीं ॥७६॥ सत्य-धर्म-श्री-धृति कीर्ती । यांची श्रीकृष्णचरणीं नित्य वस्ती । यालागीं कृष्णासवें त्याही निघती । सांडोनि क्षिती तत्काळ ॥७७॥ तूं ऐसें मानिशी परीक्षिती । जे सत्य धर्म श्री धृति कीर्ती । निःशेष सांडूनि गेलीं क्षिती । ऐक ते अर्थीं विचार ॥७८॥ मज पाहतां श्रीकृष्णमूर्ती । स्थिरावली ज्याचे चित्तीं । तेथ सत्य धर्म श्री धृति कीर्ती । साम्राज्यें वसती कुरुराया ॥७९॥ केवळ भक्तानुग्रही । कृष्ण स्वयें लीलाविग्रही । त्या कृष्णाची गती पाहीं । न पडे ठायीं ब्रह्मादिकां ॥८०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
देवादयो ब्रह्ममुख्या, न विशन्तं स्वधामनि । अविज्ञातगतिं कृष्णं, ददृशुश्चातिविस्मिताः ॥८॥
इंद्र बृहस्पती मुख्यत्वें ब्रह्मा । देव पाडूनि परम भ्रमा । श्रीकृष्ण प्रवेशला निजधामा । अतर्क्य महिमा हरीचा ॥८१॥ अतर्क्य श्रीकृष्णाची गती । देवांसी लक्षेना निजशक्तीं । अतिविस्मय पावोनि चित्तीं । स्वधामाप्रती निघाले ॥८२॥ देव जातां स्वधामाप्रती । क्षणक्षणा आश्चर्य करिती । अलक्ष्य लक्षेना कृष्णगती । अतर्क्य स्थिती शिवादिकां ॥८३॥ तेचि श्रीकृष्णाची अतर्क्य गती । देवांसी लक्षेना दैवी शक्तीं । तेचि विशद दृष्टांतीं । परीक्षितीप्रती शुक सांगे ॥८४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
सौदामन्या यथाऽऽकाशे, यान्त्या हित्वाऽभ्रमण्डलम् । गतिर्न लक्ष्यते मर्त्यैस्तथा कृष्णस्य दैवतैः ॥९॥
वीज तळपे अभ्रमंडळीं । ते कोठोनि आली कोठें गेली । गति नरां न लक्षे भूतळीं । तैशी श्रीकृष्णगति जाहली दुर्गम देवां ॥८५॥ वीज सकळ मनुष्यें देखती । परी न कळे येती जाती गती । तेवीं श्रीकृष्णाची अवतारशक्ती । न कळे निश्चितीं देवांसी ॥८६॥ तेथूनिया येथें येणें । कां येथूनिया तेथें जाणें । हें नाहीं श्रीकृष्णास करणें । तो सर्वत्र पूर्णपणें परिपूर्ण सदा ॥८७॥ द्यावया आकाशासी बिढार । सर्वथा रितें न मिळे घर । तेवीं श्रीकृष्ण परमात्मा सर्वत्र । गत्यंतर त्या नाहीं ॥८८॥ ऐसा श्रीकृष्ण गेला निजधामा । परमाद्भुत ज्याचा महिमा । अलक्ष्य लक्षेना कृष्णगरिमा । जाणोनि स्वाश्रमा निघाले देव ॥८९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
ब्रह्मरुद्रादयस्ते तु, दृष्टवा योगगतिं हरेः । विस्मितास्तां प्रशंसंतः, स्वं स्वं लोकं ययुस्तदा ॥१०॥
आम्ही मायानियंते निजशक्तीं । आम्ही जाणों दुर्गमा योगगती । आम्ही सर्वद्रष्टे त्रिजगतीं । हा अभिमान चित्तीं देवांसीं ॥९०॥ तिंहीं देखोनि कृष्णगती । गळाली जाणिवेची वृत्ती । लाजें पळाली अभिमानस्थिती । तिंहीं मांडिली स्तुती श्रीकृष्णाची ॥९१॥ रुद्र पंचमुखीं करी स्तुती । ब्रह्मा चहूं मुखीं वर्णीं कीर्ती । देव विस्मयातें पावती । अगाध गती श्रीकृष्णाची ॥९२॥ करितां श्रीकृष्णाची स्तुती । देवांसी न बाणे तृप्ती । वर्णित श्रीकृष्णकीर्ति । स्वलोकाप्रती सुर गेले ॥९३॥ पूर्वीं सांगितली कृष्णगती । तेचि सांगावया विशद स्थिती । परतोनि परीक्षितीप्रती । अतिप्रीतीं शुक सांगे ॥९४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
राजन्परस्य तनुभृज्जननाप्ययेहा, मायाविडम्बनमवेहि यथा नटस्य । सृष्टवाऽऽत्मनदमनुविश्य विहृत्य चान्ते, संहृत्य चात्ममहिनोपरतः स आस्ते ॥११॥
ऐके राया परीक्षिती । सकळ कारणां कारण श्रीपती । मायेचीही चेतनाशक्ती । जाण निश्चितीं श्रीकृष्ण ॥९५॥ ज्यासी नाहीं व्यक्ति वर्ण । ज्यासी नाहीं रुप गुण । तो स्वलीला श्रीकृष्ण । यदुवंशीं जाण अवतरला ॥९६॥ जो सकळवंशवंशज जाण । जो सकळ गोत्र गोत्रज पूर्ण । जो सकळ जातींची जाती जाण । स्वयें श्रीकृष्ण सर्वादि ॥९७॥ त्यासी यदुवंशीं जें जन्म । गोवर्धनोद्धारणादि कर्म । कुलक्षयो निजधर्म । हें स्वलीलाकर्म योगमाया ॥९८॥ योगमायेचिया सत्ता । मत्स्यकूर्मादि अवतारता । शेखीं धरी श्वेतवराहता । ते अतर्क्य योग्यता कृष्णाची ॥९९॥ श्रीकृष्ण नव्हे नव्हे अवतार । हा अवतारी पूर्ण चिन्मात्र । त्याचें अतिअतर्क्य चरित्र । ब्रह्मादि रुद्र नेणती ॥१००॥ जैसें आरिसां प्रतिबिंब बिंबलें । तैसें यदुवंशीं कृष्णजन्म जाहलें । आरिसां हावभाव पाहिले । तैसें कर्म केलें श्रीकृष्णें ॥१॥ तो आरिसा हातींचा त्यागितां । हारपे पुढील प्रतिबिंबता । त्या नांव कृष्णनिधनता । मिथ्या वार्ता मायिक ॥२॥ जैसा नट धरी नाना वेष । सवेंचि सांडी त्या वेषांस । परी नटासी नाहीं नाश । तैसा पैं हृषीकेश अवतारी ॥३॥ यदुवंशीं श्रीकृष्णनाथ । सर्व कर्मी सदा अलिप्त । सृष्टिस्थित्यंतीं नित्यमुक्त । त्यासी परमाद्भुत तें कायी ॥४॥ न मेळवितां साह्य संगें । कृष्ण सृष्टी सृजी निजांगें । ते प्रतिपाळूनि यथाभागें । संहारुनि वेगें स्वयें उरे ॥५॥ श्रीकृष्ण सृजी पाळी संहारी । हे प्रत्यक्ष जगीं दिसे थोरी । कर्में करुनि तो अविकारी । कदा विकारी नव्हे कृष्ण ॥६॥ श्रीकृष्ण अंतर्यामी सर्व भूतां । जगकर्मांचा कृष्ण कर्ता । कर्म करुनि तो अकर्ता । विदेहता निजरुपें ॥७॥ ऐसा अगाध श्रीकृष्णमहिमा । मर्यादा न पवे शिव शक्र ब्रह्मा । त्याचा देहचि विदेहात्मा । गेला निजधामा तेणें योगें ॥८॥ येचि अवतारीं श्रीकृष्णनाथें । देहीं दाविलें विदेहकर्मातें । तें मागें परिसविलें तूतें । ऐक मागुतें सांगेन ॥९॥ सात दिवस गोवर्धन । निजकरीं धरुनि जाण । इंद्राचा हरिला मान । विदेही पूर्ण श्रीकृष्ण ॥११०॥ दावाग्नि प्राशूनि आपण । लाजविला हुताशन । रासक्रीडा करुनि जाण । हरिला मान मदनाचा ॥११॥ समुद्र सारुनि माघारां । वसविलें निजनगरा । निद्रा न मोडितां मथुरा । द्वारकापुरा आणिली ॥१२॥ सेवूनि भाजीचें पान । तृप्त केले ऋषिजन । श्रीकृष्ण अंतर्यामी आपण । हें निजलक्षण दाविलें ॥१३॥ येणेंचि देहें श्रीकृष्णनाथ । जाहला वत्सें वत्सप समस्त । ब्रह्मा लाजवूनि तेथ । गर्वहत तो केला ॥१४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
मर्त्येन यो गुरुसुतं यमलोकनीतं, त्वां चानयच्छरणदः परमास्त्रदग्धम् । जिग्येऽन्तकान्तकमपीशमसावनीशः किं स्वावने स्वरनयन् मृगयुं सदेहम् ॥१२॥
श्रीकृष्णें येणेंचि देहेंसीं । जाऊनियां यमलोकासी । निग्रहूनि यमकाळासी । निमाल्या गुरुसुतासी आणिलें ॥१५॥ उत्तरेचिये गर्भस्थितीं । जळतां ब्रह्मास्त्रमहाशक्तीं । तुज राखिलें आकांतीं । स्वचक्र श्रीपती प्रेरोनी ॥१६॥ तुज राखावया हेंचि कारण । तुझी माता रिघाली शरण । श्रीकृष्ण शरणागतां शरण्य । संकटहरण निजभक्तां ॥१७॥ यादवांदेखतां द्वारकापुरीं । द्विजसुत राखितां सटीचे रात्रीं । अर्जुन नेमेंसीं प्रतिज्ञा करी । तंव तो सशरीरीं हारपला ॥१८॥ ब्राह्मणें निर्भर्स्तिलें त्यासी । थोर लाज जाहली अर्जुनासी । तेणें कळवळला हृषीकेशी । भक्तसाह्यासी पावला ॥१९॥ अर्जुनासहित हृषीकेशी । रथेंसीं रिघे क्षीरसागरासी । द्विजसुत होते नारायणापाशीं । ते द्वारकेसी आणिले ॥१२०॥ एवं भक्तसंकटनिवारण । निजांगें करी श्रीकृष्ण । कृष्णप्रतापाचें महिमान । ऐक सांगेन अलौलिक ॥२१॥ बाणासुराचा कैवारु । करुं आला महारुद्रु । सवें नंदी भृंगी वीरभद्रु । स्वामिकार्तिकेंसीं हरु जिंतिला कृष्णें ॥२२॥ उग्रासीही अतिउग्र । भयंकराही भयंकर । तो जिणोनि काळाग्निरुद्र । बाणभुजाभार छेदिला ॥२३॥ श्रीकृष्णवचन अतिअगाध । जेणें केला अपराध । तो स्वदेहेंसीं जराव्याध । स्वर्गा प्रसिद्ध धाडिला ॥२४॥ एवढें सामर्थ्य श्रीकृष्णापाशीं । तो काय राखूं न शके स्वदेहासी । देहीं देहत्व नाहीं त्यासी । गेला निजधामासी निजात्मता ॥२५॥ एवढें सामर्थ्य श्रीकृष्णापाशीं । तरी कां गेला निजधामासी । ये लोकीं तेणें देहेंसीं । राहतां त्यासी भय काय ॥२६॥ ऐसा पोटींचा आवांका । धरुन धरिशी आशंका । लोकाभिमान नाहीं यदुनायका । स्वेच्छा देखा स्थिति त्याची ॥२७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
तथाऽप्यशेषस्थितिसम्भवाप्ययेष्वनन्यहेतुर्यदशेषशक्तिधृक् । नैच्छत्प्रणेतुं वपुरत्र शेषितं, मर्त्येन किं स्वस्थगतिं प्रदर्शयन् ॥१३॥
मायादि तीन्ही गुण । इत्यादि कारणां कारण । निजांगें श्रीकृष्ण आपण । स्वयें अकारण अनादित्वें ॥२८॥ ब्रह्मांडें कोटी अनंत । उत्पत्तिस्थितिप्रलयावर्त । करुनि श्रीकृष्णु अलिप्त । सामर्थ्यें अद्भुत श्रीकृष्णीं ॥२९॥ अशेषांही परम शक्ती । श्रीकृष्णलेशें सामर्थ्यवंती । कृष्णुदेह तो विदेहशक्ती । स्वेच्छाशक्तीं स्वधामा गेला ॥१३०॥ इहलोकींची आरक्ती । श्रीकृष्णासी नाहीं चित्तीं । निजधामाची अतिप्रीती । तेही निश्चितीं असेना ॥३१॥ निजदेहेंही इहलोकीं वस्ती । स्वेच्छा न मानीच श्रीपती । माझ्या देहाची अगम्य गती । तेणें साधकस्थिती भ्रंशेल ॥३२॥ माझा देह चैतन्यघन । तेथें बाधीना विषयसेवन । हें देखोनि साधक जन । देहसाधन मांडिती ॥३३॥ वायो साधूनियां पूर्ण । दृढ करुनि देहधारण । माझ्याऐसें विषयसेवन । करावया अभिमान वाढेल ॥३४॥ ऐसा वाढल्या देहाभिमान । माझें मावळेल निजात्मज्ञान । यालागीं विदेह श्रीकृष्ण । गेला निघोन निजधामा ॥३५॥ माझें नाकळतां निजात्मज्ञान । परी माझ्याऐसें विषयसेवन । करुं लागती योगी जन । यालागीं श्रीकृष्ण निजधामा गेला ॥३६॥ माझ्या देहाची स्थिति गती । शंभु स्वयंभू कदा नेणती । मा इतरांसीं ते गती । कैशा रीतीं कळेल ॥३७॥ परी माझेऐसा देहाभिमान । वाढवितील योगी जन । हें जाणोनियां श्रीकृष्ण । विदेहें आपण निजधामा गेला ॥३८॥ ज्याचे देहाचें दर्शन । देखतां सबाह्य निवे मन । त्याही देहाचें मिथ्यात्व पूर्ण । दावूनि श्रीकृष्ण निजधामा गेला ॥३९॥ एवं त्यागावया देहाभिमान । कृष्ण निजधामा करी गमन । तरावया साधक जन । कृपाळु पूर्ण दीक्षा दावी ॥१४०॥ एथवरी वैराग्यस्थिती । देहाभिमानाच्या विरक्तीं । साधावी निजात्मप्राप्ती । हे दीक्षा श्रीपती दावूनि गेला ॥४१॥ जेणें देहें स्वयें श्रीकृष्ण । आचरला अनेक विंदान । परी ज्ञात्यासी न लगे दूषण । हें पूर्णत्व पूर्ण प्रकाशलें ॥४२॥ जैत अथवा आल्या हारी । ज्ञान मैळेना दोंहीपरी । ज्यासी मिथ्या भास नरनारी । तो सदा ब्रह्मचारी व्यभिचारामाजीं ॥४३॥ स्त्रीपुत्रादि गृहवासी । असोनि नित्य संन्यासी । हेंही लक्षण हृषीकेशीं । येणें अवतारेंसीं दाविलें ॥४४॥ अंगीं बाणलें गोवळेपण । सवेंचि स्वामित्व आलें पूर्ण । शेखीं सेवकही जाहला आपण । तरी पूर्णपण मैळेना ॥४५॥ एकाचे घरीं उच्छिष्टें काढी । एकाचीं अंगें धूतसे घोडीं । तरी पूर्णत्वाचिये जोडी । उणी कवडी नव्हेचि ॥४६॥ एकाचीं निमालीं आणिलीं बाळें । एकाचीं समूळ निर्दाळिलीं कुळें। इंहीं दोंही परी ज्ञान न मैळे । हेंही प्रांजळें प्रकाशिलें ॥४७॥ एकाचा पूर्ण जाहला कैवारी। एकाचा जाहला पूर्ण वैरी । परी एकात्मता चराचरीं । अणुभरी ढळेना ॥४८॥ एकीं उद्धरिलीं चरणीं लागतां । तोही एकाचे चरणीं ठेवी माथा । बाप ज्ञानाची उदारता । न्यूनपूर्णता तरी न घडे ॥४९॥ इतर ज्ञाते ज्ञानस्थिती । बोल बोलोनि दाविती । तैशी नव्हे श्रीकृष्णमूर्ति । आचरोनि स्थिती दाविली अंगें ॥१५०॥ अतिगुह्य ज्ञानलक्षणें । आचरोनि दाविलीं श्रीकृष्णें । परी अणुमात्रही उणें । नेदीच पूर्णपणें अंगीं लागों ॥५१॥ एवढी ज्या देहाची ख्याती । जेणें देहें दीन उद्धरती । ज्या देहातें सुरवर वंदिती । ज्या देहाची कीर्ती त्रैलोक्य वर्णी ॥५२॥ त्या देहाची अहंकृती । निःशेष सांडूनि श्रीपती । गेला निजधामाप्रती । ठेवूनि निजमूर्ति स्वभक्तध्यानीं ॥५३॥ श्रीकृष्णें देह नेला ना त्यागिला । तो लीलाविग्रहें संचला । निजभक्तध्यानीं प्रतिष्ठिला । स्वयें निजधामा गेला निजात्मयोगें ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
य एतां प्रातरुत्थाय, कृष्णस्य पदवीं पराम् । प्रयतः कीर्तयेद्भक्त्या-, तामेवाप्नोत्यनुत्तमाम् ॥१४॥ श्रीकृष्णअवताराचे अंतीं । कृष्णाची जे परम गती । अतिउत्कृष्ट योगस्थिती । अतर्क्य निश्चितीं सुरश्रेष्ठां ॥५५॥ जे गतीहूनि वरती । चढेना अधिक गती । तीतें ’परा पदवी’ म्हणती । वेदशास्त्रोक्तीं सज्ञान ॥५६॥ हे ’श्रीकृष्णपरमपदवी’ । जो कोणी भक्तियुक्त सद्भावीं । नित्य नेमस्त धरुनि जीवीं । पढे निजभावीं प्रातःकाळीं ॥५७॥ भक्तियुक्त हृदयकमळीं । या चौदा श्लोकांची जपमाळी । जिह्वाग्रें अनुदिनीं चाळी । नित्य प्रातःकाळीं नेमस्त ॥५८॥ केलिया या नेमासी । सांडणें नाहीं प्राणांतेंसीं । ऐशी निष्ठा जयापाशीं । उत्तमत्वासी तो पावे ॥५९॥ श्रीकृष्णपदवी गातां गीतीं । पाया लागती चारी मुक्ती । त्यांचीही उपेक्षूनि स्थिती । कृष्णपदवी निश्चितीं स्वयें पावे ॥१६०॥ हे चौदाही श्लोक जाण । चौदा विद्यांचें जन्मस्थान । जो प्रातःकाळीं करी पठण । कृष्णपदवी पूर्ण तो पावे ॥६१॥ हे चौदाही श्लोक जाण । चौदा भुवनांचें निजजीवन । कृष्णपदवी पाविजे पूर्ण । नेमस्त पठण केलिया ॥६२॥ हे चौदाही श्लोक जाण । चौदा पदें गयावर्जन । पदीं पिंडा समाधान । नेमस्त पठण केलिया ॥६३॥ हे चौदाही श्लोक जाण । चौदा इंद्रांच्या जीवां जीवन । इंद्रांचा इंद्र होइजे आपण । नेमस्त पठण केलिया ॥६४॥ हे चौदाही श्लोक जाण । चौदा कांडें वेद संपूर्ण । वेदवादां समाधान । नेमस्त पठण केलिया ॥६५॥ हे चौदाही श्लोक जाण । संसाराचे गुणकर्मवर्ण । मोडूनि करी ब्रह्म पूर्ण । नेमस्त पठण केलिया ॥६६॥ प्रातःकाळीं नेमस्त पठण । करितां पाविजे ब्रह्म परिपूर्ण । मा त्रिकाळीं जो करी पठण । तो स्वदेहें श्रीकृष्ण स्वयें होय ॥६७॥ एथ पढोनि जो अर्थ पाहे । तो स्वयें स्वयंभ श्रीकृष्ण होये । श्रीकृष्णाची पूर्ण पदवी पाहे । आंदणी होये तयाची ॥६८॥ श्रीकृष्णपदवी निजनिर्याण । श्रवणें पठणें अर्थें जाण । साधकां करी ब्रह्म परिपूर्ण । हें गुह्य निरुपण परमार्थसिद्धीं ॥६९॥ एथ न करितां अतिसाधन । अनायासें ब्रह्मज्ञान । कृष्णपदवी पाविजे पूर्ण । श्रद्धायुक्त पठण नेमस्त करितां ॥१७०॥ तक्षकभयाची निवृत्ती । देहीं पावावया विदेहप्राप्ती । हे सुगमोपायस्थिती । कृपेनें परीक्षितीप्रती शुक सांगे ॥७१॥ हे कृष्णपदवी निजनिर्याण । श्रद्धायुक्त नेमस्त पठण । करितां पाविजे ब्रह्म पूर्ण । हे प्रतिज्ञा पूर्ण श्रीशुकाची ॥७२॥ ऐशी हे सुगम परी । असतां जो श्रद्धा न धरी । तो बुडाला संसारसागरीं । अविद्येघरीं घरजांवयी तो ॥७३॥ तोचि अविद्येचा पोसणा । विषयीं प्रतिपाळिला सुणा । अहंथारोळां बैसणा । सर्वदा जाणा वसवसित ॥७४॥ असोत या मूढ गोष्टी । रचल्या सुखा पडेल तुटी । या श्लोकपठणासाठीं । होय भेटी परब्रह्मीं ॥७५॥ कृष्णनिजपदवीव्याख्यान । करावया मी अपुरतें दीन । जनार्दनें कृपा करुन । हें निरुपण बोलाविलें ॥७६॥ एका जनार्दना शरण । श्रीकृष्णपदवीनिरुपण । तो हा ’एकादशाचा कळस’ पूर्ण । व्यासें जाणोन वायिला ॥७७॥ श्रीकृष्णपदवीपरतें । निरुपण न चढे एथें । तो हा ’कळस’ एकादशातें । व्यासेण निश्चितें निर्वाळिला ॥७८॥ निर्वाळिलें निरुपण । हे जनार्दनकृपा पूर्ण । एका जनार्दना शरण । यापरी श्रीकृष्ण निजधामा गेला ॥७९॥ येरीकडे द्वारकेसी । दारुक पावला विव्हळतेसीं । तेथील वर्तले कथेसी । परीक्षितीसी शुक सांगे ॥१८०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
दारुको द्वारकामेत्य, वसुदेवोग्रसेनयोः । पतित्वा चरणावस्त्रैर्न्यषिञ्चत्कृष्णविच्युतः ॥१५॥
दारुक द्वारका देखत । जैसें का प्राणेंवीण प्रेत । का राजा जैसा दैवहत । तैशी दिसत काळाहीन ॥८१॥ जेवीं का वनिता पतिवीण । सर्वार्थीं दिसे दीन । तैशी द्वारावती जाण । कळाहीन आभासे ॥८२॥ रस पिळिल्या जैसा ऊंस । कणेवीण फळकट भूस । तैशी श्रीकृष्णेवीण उद्धस । दिसे चौपास द्वारका ॥८३॥ दारुक प्रवेशे राजभुवन । देखोनि वसुदेव उग्रसेन । अश्रुधारा स्त्रवती नयन । आक्रंदोनि चरण धरिले त्यांचे ॥८४॥ कृष्णवियोगें तापला पूर्ण । जैसें अतिसंतप्त जीवन । तैसे अश्रुधारा स्त्रवती नयन । तेणें पोळती चरण वसुदेवाचे ॥८५॥ उकसाबुकसीं फुंदे पोट । दुःखें होऊं पाहे हृदयस्फोट । जिव्हेसी बोबडी, वाळले ओंठ । सद्गदें कंठ दाटला ॥८६॥ बोल न बोलवे सर्वथा । देखोनि दारुकाची व्यथा । द्वारकेच्या जनां समस्तां । अतिव्याकुलता वोढवली ॥८७॥ देवकी आणि रोहिणी । आल्या अत्यंत हडबडोनी । अतिव्याकुलता देखोनि । कृष्ण पत्नीड तेथें आल्या ॥८८॥ राणीवसाचिया नरनारी । धांवल्या सभामंडपाभीतरीं । तंव दारुकाची अवस्था भारी । देखोनि जिव्हारीं दचकल्या ॥८९॥ स्फुंदतां उपसाबुकसीं । श्वास परतेना दारुकासी । सांगतां कृष्णवियोगासी । मूर्च्छा त्यासी पैं आली ॥१९०॥ तेथें वसुदेव उग्रसेन । करुनि त्याचें सांतवन । वृत्तांत पुसतां सावधान । काय तो वचन बोलिला ॥९१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
कथयामास निधनं, वृष्णीनां कृत्स्नशो नृप । तच्छ्रुत्वोद्विग्नहृदया, जनाः शोकविमूर्च्छिताः ॥१६॥
दारुक म्हणे तुम्ही समस्त । पळा पळा अर्जुनासमवेत । अर्धं क्षण न रहावें एथ । यादव समस्त निमाले ॥९२॥ यादवीं जाऊनि प्रभसासी । केला तीर्थविधि विधानेंसीं । दान भोजनें देऊनि द्विजांसी । मद्यपानासी मांडिलें ॥९३॥ चढला मद्याचा उन्मादु । यादव सखे सगोत्र बंधु । परस्परें युद्धसंबंधु । गोत्रवधु तेथ घडला ॥९४॥ शस्त्रेंकरुनि स्वयमेव । कोणी न मरतीच यादव । तेथ घडलें एक अपूर्व । एरिकेनें सर्व निमाले ॥९५॥ बळिभद्रें त्यागिलें देहासी । श्रीकृष्णही गेला निजधामासी । मज धाडिलें तुम्हांपाशीं । क्षण द्वारकेसी न रहावें ॥९६॥ हरीनें त्यागिलें द्वारकेसी । समुद्र बुडवील शीघ्रतेशीं । हें कृष्णें सांगितलें तुम्हांसी । एथूनि त्वरेंसीं निघावें ॥९७॥ ऐकूनि दारुकाची गोठी । द्वारकेसी एक बोंब उठी । उग्रसेन कपाळ पिटी । मस्तक आपटी वसुदेव ॥९८॥ एक कुस्करिती दोनी हात । एक अत्यंत चरफडत । एक आक्रोशें आक्रंदत । एकें मूर्च्छित पैं पडलीं ॥९९॥ एका रडतां शोषले कंठ । एकाचे दोनी फुटले ओंठ । एकाचा होऊं पाहे हृदयस्फोट । दुःख अचाट सर्वांसी ॥२००॥ एक स्फुंदती उकसाबुकशीं । एक पिटिती हृदयासी । एक तोडिती कान-केशीं । एकें दुःखें पिशीं पैं जाहलीं ॥१॥ एक देती दीर्घ हाक । एकें पडलीं अधोमुख । एके मीनाच्या ऐसें देख । अत्यंतिक तळमळती ॥२॥ बोंब सुटली नरनारी । शंख करिती घरोघरीं । कोण कोणातें निवारी । समस्तां सरी समदुःख ॥३॥ देवकी आणि रोहिणी । मूर्च्छित पडल्या धरणीं । सवेंचि उठती आक्रंदोनी । दीर्घस्वनीं विलपती ॥४॥ कृष्णा विसाविया निजाचिया । वेगीं भेटी देईं कां रे कान्हया । कां रुसलासी रे तान्हया । तुझिया पायां लागेन ॥५॥ श्रीकृष्ण तूं माझा कैवारी । श्रीकृष्न तूं माजा सहाकारी । शेखीं मज सांडोनि दुरंधरी । तूं दूरचे दूरी गेलासी ॥६॥ जिणोनि कंसकेशियातें । बंदीं सोडविलें आमुतें । शेखीं तुवां सांडिलें एथें । निष्ठुर चित्तें झालासी ॥७॥ आणूनि निमाल्या पुत्रांतें । तुवां मज सुखी केलें येथें । अंतीं ठकिलें ठकिलें मातें । श्रीकृष्णनाथें नाडिलें ॥८॥ कृष्णा निरसूनि माझें दुःख । तुवा दिधलें परम सुख । तो तूं निष्ठुर जाहलासी देख । अंतीं निःशेख सांडिलें ॥९॥ माझिया पुत्रा कृष्णराया । वेगीं ये का रे कान्हया । माझ्या नाहीं प्राशिलें पान्हया । म्हणोनि तान्हया रुसलासी ॥२१०॥ जिचें केलें स्तनपान । ते यशोदाही जाहली दीन । तुझें न देखतां वदन । कैसेनि प्राण राहतील ॥११॥ कृष्णा ये रे ये रे धांवोन । चौभुजीं मज दे आलिंगन । तुझें चुंबीन रे वदन । मी अतिदीन तुजलागीं ॥१२॥ माझिया श्यामसुंदरा । राजीवलोचना सुकुमारा । चतुर्भुजा शार्डंगधरा । ये का रे उदारा श्रीकृष्णा ॥१३॥ तुझे पद्मांकित पाये । मज आठवती पाहें । तेणें हृदय फुटताहे । करुं मी काये श्रीकृष्णा ॥१४॥ कृष्णा तुजहूनि वेगळी । मी जाहलें रे आंधळी । माझी धरावया आंगोळी । धांव वनमाळी श्रीकृष्णा ॥१५॥ मज अंधाची कृष्ण काठी । कोणें घातली गे वैकुंठीं । आतां मी मार्ग केवीं कंठीं । पाव जगजेठी श्रीकृष्णा ॥१६॥ पुत्र नातू वंशावळी । एके वेळीं जाहली होळी । कोणी नुरेचि यदुकुळीं । वक्षःस्थळीं पिटिती ॥१७॥ यादव पडले रे केउते । तुज कोठूनि धाडिलें कृष्णनाथें । वेगीं न्या रे मज तेथें । पाहीन समस्तें तानुलीं ॥१८॥ ऐकोनि देवकीचें रुदन । वसुदेवादि उग्रसेन । आक्रंदोनि सकळ जन । प्रभासासी जाण निघाले ॥१९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
तत्र स्म त्वरिता जग्मुः कृष्णविश्लेषविह्वलाः । व्यसवाः शेरते यत्र, ज्ञातयोऽघ्नन्त आननम् ॥१७॥
स्त्रिया पुरुष सुहृज्जन । मिळोनि स्वगोत्रस्वजन । शीघ्र प्रभासा गमन । करीत रुदन निघाले ॥२२०॥ हाकाबोबांचे बंबाळ । स्त्रिया करिती कोल्हाळ । कृष्णवियोगें सकळ । दुःखविव्हळ निघालीं ॥२१॥ रणीं पडिले यादव । प्राणरहित निर्जीव । तेथ पावलीं ते सर्व । बोंबारव खंती करिती ॥२२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ व १९ वा
देवकी रोहिणी चैव, वसुदेवस्तथा सुतौ । कृष्णरामावपश्यन्तः, शोकार्ता विजहुः स्मृतिम् ॥१८॥
प्राणांश्च विजहुस्तत्र, भगवद्विरहातुराः । उपगुह्य पतींस्तात, चितामारुरुहुः स्त्रियाः ॥१९॥
देवकी आणि रोहिणी । वसुदेव उग्रसेन दोनी । यादव निमाले रणांगणीं । ते स्थानीं पाहों येती ॥२३॥ दीर्घशयनें युद्धधरणीं । पडिल्या यादववीरश्रेणी । तेथें राम कृष्ण पुत्र दोनी । पाहतां नयनीं न देखती ॥२४॥ कृष्णविरहें शोकाकुलित । दुःख न संठेचि अतिअद्भुत । चौघें जणें आक्रंदत । पडिलीं मूर्च्छित अतिदुःखें ॥२५॥ निमाल्या रामकृष्णांचें मुख । आम्ही न देखों निःशेख । तेणें उथळलें परम दुःख । दुःखासवें देख निमाला प्राण ॥२६॥ प्राणें करावें उत्क्रमण । त्यांसीही श्रीकृष्णदुःख दारुण । दुःखें निमाले स्वयें प्राण । वांचवी कोण रडत्यांसी ॥२७॥ न देखतां राम कृष्ण । ते मूर्च्छेसवेंचि जाण । चौघीं जणीं त्यजिले प्राण । अर्ध क्षण न लागतां ॥२८॥ समस्त यादवांच्या स्त्रिया । धरुनि आपुलाले प्रिया । अग्निप्रवेश करावया । चढल्या लवलाह्यां चितेमाजीं ॥२९॥ यादवांचिया स्त्रिया बहुतीं । कोण प्रवेशल्या कैशा रीतीं । तेही अग्निप्रवेशाची स्थिती । परीक्षितीप्रती शुक सांगे ॥२३०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
रामपत्न्यगश्च, तद्देहमुपगुह्याग्निमाविशन् । वसुदेवपत्न्य स्तद्गात्रं, प्रद्युम्नादीन् हरेः स्नुषाः । कृष्णपत्न्यो ऽविशन्नग्निं, रुक्मिण्याद्यास्तदात्मिकाः ॥२०॥
बळरामाचिया पत्नीन । रेवत्यादि मुख्य करुनी । स्वपतीचा देह मनीं धरुनी । प्रवेशल्या अग्नीं तद्धयानयुक्त ॥३१॥ निमाल्या देवकी रोहिणी । इतरा ज्या वसुदेवपत्नीद । त्याही प्रवेशल्या अग्नीं । देह धरुनी स्वपतीचा ॥३२॥ प्रद्युम्नासवें रती । प्रवेशली महासती । सांबासवें रुपवती । प्रवेशे निश्चितीं दुर्योधनकन्या ॥३३॥ अनिरुद्धासवें देखा । प्रवेशे रोचना आणि उखा । एवं कृष्णसुना सकळिका । यादवनायिका प्रवेशल्या अग्नीं ॥३४॥ अग्निप्रवेश श्रीकृष्णपत्नीव । त्यांची अलोलिक करणी । त्यांमाजीं मुख्य रुक्मिणी । सत्यांशिरोमणी जगन्माता ॥३५॥ कृष्णनिर्याणें रुक्मिणी । तद्रूप जाहली तत्क्षणीं । जेवीं ज्वाळा मिळे वन्हीं । तेवीं कृष्णपणीं तदात्मक ॥३६॥ कृष्ण गेला जाणोनि रुक्मिणी । तटस्थ ठेली ते तत्क्षणीं । सांडूनि देहाची गवसणी । कृष्णस्वरुपमिळणीं तदात्मक झाली ॥३७॥ रुक्मिणीचा देह दहन । करावया नुरेचि प्रेतपण । कृष्ण पूर्णत्वें स्वयंभ पूर्ण । गति समान दोहींची ॥३८॥ येरी पट्ट-मुख्या सातजणी । आणि सोळासहस्त्र कामिनी । सर्वे प्रवेशल्या अग्नीं । श्रीकृष्णचरणीं तदात्मक ॥३९॥ जिंहीं भोगिलें कृष्णसुरतसुख । त्यांसी गति न्यूनाधिक । बोलतां वाचेसी लागे देख । जाहल्या तदात्मक कृष्णसंगें ॥२४०॥ जो वाचे स्मरे ’कृष्ण कृष्ण’ । तो तदात्मता पावे पूर्ण । मा जिंहीं स्वयें भोगिला श्रीकृष्ण । त्यांची दशा न्यून कदा न घडे ॥४१॥ ज्यासी लागे कृष्णाचा अंगसंग । त्याच्या लिंगदेहा होय भंग । त्यासी पूर्ण पदवी अभंग । भोगितां भोग तादात्म्य नित्य ॥४२॥ ज्याच्या ध्यानीं वसे श्रीकृष्णमूर्ती । त्यासी चारी मुक्ति वंदिती । मा जिंहीं स्वयें भोगिला श्रीपती । त्यांसी अन्यगती असेना ॥४३॥ ज्यांसी इहलोकीं श्रीकृष्णसंगती । त्यांसी परलोकीं अन्य गती । बोलतां सज्ञान कोपती । त्यांसी पूर्ण प्राप्ती पूर्णत्वें ॥४४॥ जो अडखळोनि गंगेसी पडे । त्याचें पातक तत्काळ उडे । मा ज्यासी विध्युक्त स्नान घडे । त्याचें पाप न झडे मग कैसेनी ॥४५॥ तेवीं कृष्णव्यभिचारसंगतीं । गोपी उद्धरल्या नेणों किती । त्याच्या निजपत्न्याससी अन्य गती । कैशा रीतीं घडेल ॥४६॥ तृण वल्ली मृग पाषाण । गायी गोपिका गौळीजन । कृष्णसंगें तरले पूर्ण । त्याचिया स्त्रियांसी अन्य गति कैशी ॥४७॥ यालागीं कृष्णसंगती । ज्यांसी घडे भलत्या रीतीं । ते उद्धरले गा निश्चितीं । जाण परीक्षिती कुरुराया ॥४८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
अर्जुनः प्रेयसः सख्युः, कृष्णस्य विरहातुरः । आत्मानं सान्त्वयामास, कृष्णगीतैः सदुक्तिभिः ॥२१॥
ज्याचा रथ वागवी आपण । ज्याचा सारथी श्रीकृष्ण । ऐसा प्रियसखा अर्जुन । कृष्णविरहें पूर्ण उद्विग्न जाहला ॥४९॥ तंव कृष्णगीता सदुक्ती । आठवल्या त्याच्या चित्तीं । मग आपण आपणाप्रती । बोलिला उपपत्ती त्या ऐका ॥२५०॥ कृष्ण माझ्या मनाचें ’मन’ । कृष्ण ’बुद्धीचें’ आयतन । कृष्णप्रभा हें प्रकाशे ’ज्ञान’ । तेथ भिन्नपण मज कैंचें ॥५१॥ कृष्णप्रभा ’दृष्टी’ देखे । कृष्ण अवधानें ’श्रवण’ ऐके । कृष्णानुवादें ’बोल’ बोलके । तेथें ’मी’ वेगळिकें वृथा मानीं ॥५२॥ कृष्ण हृदयस्थ ’आत्मा’ अव्यंग । कृष्ण माझ्या अंगाचें अंग । त्या कृष्णासीं मज वियोग । हा मिथ्या प्रयोग मायिक ॥५३॥ कृष्ण माझ्या जीवाचें जीवन । कृष्ण सबाह्य परिपूर्ण । कृष्णवियोग मानी जें मीपण । तेंही निमग्न श्रीकृष्णीं ॥५४॥ भिन्न भिन्न भूताकृती । त्यामाजीं अभिन्न कृष्णस्थिती । विषमीं समान श्रीपती । त्यासी वियोगप्राप्ती कदा न घडे ॥५५॥ घट मृत्तिकेसी नव्हे भिन्न । पट न निवडे तंतु त्यागून । तैसा श्रीकृष्णवेगळा अर्जुन । माझें मीपण निवडेना ॥५६॥ कृष्णावियोग मी मानीं जेथ । तेथेंही असे श्रीकृष्णनाथ । वियोग मानिती जे सत्य । ते केवळ भ्रांत अतिमूर्ख ॥५७॥ नित्य सर्वगत परिपूर्ण । कृष्ण अखंड दंडायमान । त्यासीं मजसीं वेगळेपण । सर्वथा जाण असेना ॥५८॥ ’न जायते म्रियते’ हें वचन । स्वमुखें बोलिला श्रीकृष्ण । त्या कृष्णासी जन्ममरण । मूर्खजन मानिती ॥५९॥ ’अक्षरं ब्रह्म परमं’ । स्वयें बोलिला पुरुषोत्तम । त्या कृष्णासी मरणजन्म । मूर्ख मनोधर्म कल्पिती ॥२६०॥ जो ’क्षराक्षरातीत’ । ’उत्तमपुरुष’ श्रीकृष्णनाथ । त्यासी जन्ममरणादि आवर्त । कल्पिती भ्रांत मनोधर्में ॥६१॥ त्या कृष्णासीं मज वेगळेपण । कल्पांतींही नाहीं जाण । करितां गीतार्थाचें स्मरण । आपुलें आपण पूर्णत्व देखे ॥६२॥ मी अज आद्य अचळ । मी निज नित्य निर्मळ । माझ्या स्वरुपा नाहीं चळ । त्रैलोक्य खेळ पैं माझा ॥६३॥ जगातें नेमिता वेद । तो निःश्वसित माझा बोध । मी आनंदा परमानंद । स्वानंदकंद निजांगें ॥६४॥ मी आपरुपें आप । मी प्रकृतिपुरुषांचा बाप । मी अवतारी अवतरें कृष्णरुप । हा सत्यसंकल्प पैं माझा ॥६५॥ धरोनियां माझ्या स्वरुपाचा आधार । मीचि कृष्णीं कृष्णरुप अवतार । करुनि स्वलीला नानाचरित्र । अंतीं सामावें साचार मजमाजीं मीच ॥६६॥ माझ्या निजस्वरुपाचेनि बळें । मीच कृष्णरुपें खेळ खेळें । अंतीं मजमाजीं मी मिळें । निजात्ममेळें निजनिष्ठा ॥६७॥ एक नर एक नारायण । परस्परें तें जाण अभिन्न । यालागीं पूर्णत्वें अर्जुन । आपण्या आपण स्वयें देखे ॥६८॥ बाप कृपाळु कृपानिधि । उपदेशिला युद्धसंधीं । परी लाविली जे समाधी । ते न मोडे त्रिशुद्धी कल्पांतकाळीं ॥६९॥ नाहीं स्थानशुद्धी चोखट । सैंघ रथांचे घडघडाट । सुटतां शस्त्रांचे कडकडाट । लाविली निर्दुष्ट परमार्थनिष्ठा ॥२७०॥ कैशी लाविली समाधी । जी न मोडेच महायुद्धीं । शेखीं कृष्णावसान अवधीं । तोचि बोध उद्बोधी परिपूर्णत्वें ॥७१॥ ज्यासी गीता उपदेशी श्रीकृष्ण । त्यासी न बाणे पूर्णपण । ऐसें बोलतां वचन । परम दूषण वाचेसी ॥७२॥ ते वाचा गलितकुष्ठें झडे । तीसी विकल्पाचे पडती किडे । ते वाचाचि समूळ उडे । ’कृष्णोक्तीं न घडे बोध’ म्हणतां ॥७३॥ ’गीताउपदेशें पूर्णपण । नव्हे’ ऐसें म्हणतां जाण । वाग्देवता कांपे आपण । इतरांचा कोण पडिपाडू ॥७४॥ गीता ऐके पाहे पढे । ज्यासी गीतास्मरण घडे । त्यासी परिपूर्णत्व स्वयें जोडे । मा उपदेशें नातुडे परिपूर्णत्व कैसें ॥७५॥ गीतार्थाचें पूर्णपण । वक्ता जाणे श्रीकृष्ण । कां श्रोता जाणे अर्जुन । त्यासी ते खूण बाणली ॥७६॥ सारांश काढूनि वेदार्था । श्रीकृष्णें प्रकट केली गीता । जेथील अभिप्रायो पाहतां । जोडे आइता निजमोक्ष ॥७७॥ परदेशी जाहला होता वेदान्त । त्यासी सहाय जाहला गीतार्थ । तेणें बळें मतें समस्त । जिणोनि समर्थ तो झाला ॥७८॥ कृष्णनिःश्वासीं जन्मले वेद । गीता श्रीकृष्णमुखें प्रगटली शुद्ध । यालागीं गीतार्थ अगाध । धडौते वेद तेणें जाहले ॥७९॥ वेदें आप्त केले तिनी वर्ण । दुरावले स्त्रीशूद्रादि जन । न शिवेचि त्यांचे कान । हें वेदांसी न्यूनपण पैं आलें ॥२८०॥ तें वेदाचें फेडावया उणें । गीता प्रगट केली श्रीकृष्णें । गीतेचेनि श्रवणें पठणें । उद्धरणें समस्तीं ॥८१॥ अर्जुनाचे प्रीतीकारणें । गीतार्थ प्रकाशिला श्रीकृष्णें । ते गीतेचेनि श्रवणें पठणें । उद्धरणें जडजीवीं ॥८२॥ असो अगाध गीतामहिमान । तेणें गीतार्थें तो अर्जुन । करुनि आपुलें सांत्वन । जाहला सावधान प्रकृतिस्थ ॥८३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
बन्धूनां नष्टगोत्राणामर्जुनः सांपरायिकम् । हतानां कारयामास, यथावदनुपूर्वशः ॥२२॥
यादव निमाले कुळवंशेंसीं । गोत्रज नाहीं कर्मांतरासी । वज्र राहिला द्वारकेसी । ते विधी अर्जुनासी करणें पडली ॥८४॥ ’मी पावलों निष्कर्म ब्रह्म । तो मी न करीं अंत्येष्टीकर्म’ । ऐसा ज्ञानगर्वोपक्रम । तोही सूक्ष्म भ्रम अर्जुनीं नाहीं ॥८५॥ ’कर्मण्यकर्म यः पश्येत्’ । हा अर्जुनास बाणला पूर्णदंश । तेणें तो अंत्येष्टीकर्मास । स्वयें सावकाश करिता जाहला ॥८६॥ प्रथम ज्येष्ठांचें दहन । पाठीं कनिष्ठांचे जाण । तैसेंचि करी पिंडदान । तिळतर्पण सर्वांचें ॥८७॥ उत्तरक्रिया करुनि संपूर्ण । द्वारकेसी आला अर्जुन । तेथेंही वर्तलें आने आन । समुद्र दारुण क्षोभला ॥८८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ व २४ वा
द्वारकां हरिणा त्यक्ता, समुद्रोऽप्लावयत्क्षणात् । वर्जयित्वा महाराज, श्रीमद्भगवदालयम् ॥२३॥
नित्यं सन्निहितस्तत्र भगवान् मधुसूदनः । स्मृत्याऽशेषाशुभहरं, सर्वमङगलमङगलम् ॥२४॥
द्वारका सांडूनि गेला श्रीकृष्ण । तेथें समुद्र येऊनि आपण । बुडविली न लागतां क्षण । पळाले जन हाहाभूत ॥८९॥ द्वारका बुडविली संपूर्ण । राखिलें भगवंताचें स्थान । जो आला पाताळींहून । कुशनिर्दळण करावया ॥२९०॥ तें भगवंताचें स्थान । समुद्र न करीचि निमग्न । तेथें हरीचें सन्निधान । नित्य जाण स्फुरद्रूप ॥९१॥ ज्याचें करितांचि स्मरण । महापातकां निर्दळण । सकळ मंगळाचें आयतन । तें हरीचें स्थान उरलें असे ॥९२॥ ते द्वारकेमाजीं नित्यपूजा । अद्यापि होतसे गरुडध्वजा । ऐक परीक्षिती महाराजा । तें अधोक्षजाचें स्थान ॥९३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा
स्त्रीबालावृद्धानादाय, हतशेषान् धनञ्जयः । इन्द्रप्रस्थं समावेश्य, वज्र तत्राभ्यषेचयत् ॥२५॥
एवं द्वारका जालिया निमग्न । उरले बाल वृद्ध स्त्रीजन । त्यांसी घेऊनियां अर्जुना । निघाला आपण इंद्रप्रस्था ॥९४॥ यादव प्रभासापर्यंत । गेले ते निमाले समस्त । उरले जे द्वारकेआंत । वज्रादिकांसमवेत अर्जुन निघे ॥९५॥ एवं घेऊनियां समस्तांसी । पार्थ आला इंद्रप्रस्थासी । राज्यधर यादववंशीं । तेथ वज्रासी अभिषेकी ॥९६॥ अनिरुद्धाचा पुत्र वज्र । यादववंशीं राज्यधर । अभिषेकूनि अर्जुनवीर । निघे सत्वर धर्माप्रती ॥९७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
श्रुत्वा सुहृद्वधं राजन्नर्जुनात्ते पितामहाः । त्वां तु वंशधरं कृत्वा, जग्मुः सर्वे महापथम् ॥२६॥
निजधामा गेला श्रीपती । अर्जुनें सांगतां धर्माप्रती । तुज राज्य देऊनि परीक्षिती । लागले महापंथीं तत्काळचि ॥९८॥ निजधामा गेला श्रीकृष्ण । ऐकतां कुंत्या वनीं सांडिला प्राण । द्रौपदीसहित पांचही जण । महापंथीं जाण निघाले ॥९९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
य एतद्देवदेवस्य, विष्णोः कर्माणि जन्म च । कीर्तयेत् श्रद्धया मर्त्यः, सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥२७॥
देवाधिदेव सर्वेश्वर । त्याचे मत्स्यकूर्मादि अवतार । जन्मकर्मादि नाना चरित्र । गाती ते पवित्र पुण्यराशी ॥३००॥ तेंचि चरित्र तत्त्वतां । श्रद्धायुक्त गीतीं गातां । प्रयागादि समस्त तीर्थां । होय पवित्रता त्याचेनि ॥१॥ श्रद्धायुक्त हरिकीर्तन । त्याचे पवित्रतेसमान । आन नाहीं गा पावन । तुझी आण गा परीक्षिती ॥२॥ ते तूं ’श्रद्धा’ कोण म्हणसी । जेवीं धनलोभी धनासी । गुळीं आवडी माकोडयांसी । तैसी कीर्तनासी निज आवडी ॥३॥ जेवीं शिणतां काळें बहुतें । वंध्या प्रसवे एकोलतें । ते कळवळी जैशी त्यातें । तेवीं कीर्तनातें अतिप्रीती ॥४॥ जो कीर्तनाचेनि वैभवें । हरिचरित्र गावया सद्भावें । पतंगाच्या परी ऐसें व्हावें । ’श्रद्धा’ त्या नांवें कुरुराया ॥५॥ ऐशिया श्रद्धासंपत्तीं । वर्णितां भगवद्गुणकीर्ती । श्रद्धाळुवा परम प्राप्ती । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥६॥ जरी आपण परमेश्वर । स्वलीला धरी नानावतार । तरी श्रीकृष्णचरित्र । अति गंभीर पावनत्वें ॥७॥ श्रीकृष्णाची चोरी गीतीं गातां । सुवर्णस्तेया पावनता । कृष्णव्यभिचार वर्णितां । गुरुतल्पगता हरी दोष ॥८॥ पूतनापयःपानशोषण । हें चरित्र करितां पठण । सुरापानादि दोष दारुण । हरती संपूर्ण विश्वासकांचे ॥९॥ राक्षसकुळींचा रावण । परी तो जातीचा शुद्ध ब्राह्मण । नित्य करी वेदपठण । ब्रह्मयाचा जाण तो पणतू ॥३१०॥ त्याचें सकुळ निर्दळण । श्रीराम करी आपण । तें चरित्र करितां पठण । ब्रह्महत्या जाण नासती ॥११॥ धर्मसाह्यकारी श्रीकृष्ण । केलें पांडवांचें रक्षण । त्या भारताचेनि श्रवणें जाण । निमाले ब्राह्मण वांचविले ॥१२॥ अठरा ब्रह्महत्या जनमेजयासी । अठरा पर्वें सांगोनि त्यासी । निमाल्या उठविलें द्विजांसी । कृष्णकीर्ति ऐसी पावन ॥१३॥ ऐकतां श्रीरामकृष्णकीर्ती । महापातकें बापुडीं किती । पायां लागती चारी मुक्ती । श्रध्दासंपत्ती कीर्ती गातां ॥१४॥ श्रद्धेचिया अतिसंपत्ती । आवडीं गातां श्रीकृष्णकीर्ती । सहजें सायुज्यता पावती । देहस्थिती असतांही ॥१५॥ हरिकीर्तिकीर्तन ज्याच्या ठायीं । तोही वर्ततां दिसे देहीं । परी देहीं ना तो हरीच्या ठायीं । हरि त्याचे हृदयीं अवघाचि ॥१६॥ तोही अवघा हरीभीतरीं । हरि त्या सबाह्य अभ्यंतरीं । परीक्षिती ऐशियापरी । कीर्तिवंत संसारीं नांदती ॥१७॥ यालागीं हरिकीर्तनापरतें । सुगम साधन नाहीं एथें । जे विनटले हरिकीर्तनातें । ते देहबंधातें नातळती ॥१८॥ कृष्णकीर्तनें उजळली स्थिती । ते मैळेना कदा कल्पांतीं । जरी देहकर्में करिती। तरी जाहली स्थिती मैळेना ॥१९॥ आकाश पर्जन्यें नव्हे वोलें । कां रविबिंब थिल्लरजळें । असोनियां तेणें मेळें । कदाकाळें तिंबेना ॥३२०॥ तेवीं हरिकीर्तिकीर्तनकल्लोळें । जयाची निष्कामदशा उजळे । ते वर्ततां देहकर्ममेळें । देहविटाळें अलिप्त ॥२१॥ निजभक्तांचें शरीरकर्म । स्वयें चालवी पुरुषोत्तम । यालागीं भक्तांसी कर्मभ्रम । अधमोत्तम बाधीना ॥२२॥ भक्तांअभक्तांची कर्मगती । भगवंत चालवी निश्चितीं । तेथ भक्तांची कां अलिप्तस्थिती । अभक्त कां होती अतिबद्ध ॥२३॥ करितां श्रीकृष्णकीर्ति कीर्तन । भक्तांचा निरसे देहाभिमान । यालागीं ते अलिप्त जाण । अभक्तां बंधन अहंभावें ॥२४॥ हे दशा मागितल्या पावती । ऐसें न घडे गा परीक्षिती । आवडीं गातां कृष्णकीर्ती । सहजें हे स्थिति ठसावे ॥२५॥ श्रीकृष्णकीर्तिकीर्तनें । बहुतांचें संसारधरणें । उठविलें स्वयें श्रीकृष्णें । चरित्रपठणें तुष्टोनी ॥२६॥ कृष्णकीर्तिकीर्तनगोडी । अहंकाराची बांदवडी फोडी । जीवाचें जीवबंधन तोडी । निःसीम आवडीं कीर्ति गातां ॥२७॥ एवं कृष्णकीर्तिकीर्तनें । भक्तीं ’कृष्णपदवी’ स्वयें घेणें । जग उद्धरावयाकारणें । कीर्ति श्रीकृष्णें विस्तारिली ॥२८॥ जन्मापासूनि अंतपर्यंत । श्रीकृष्णचरित्र परमाद्भुत । तुज म्यां सांगितलें साद्यंत । परमामृत निजसार ॥२९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
इत्थं हरेर्भगवतो रुचिरावतार-वीर्याणि बालचरितानि च शंतमानि । अन्यत्र चेह च श्रुतानि गृणन्मनुष्यो, भक्तिं परां परमहंसगतौ लभेत ॥२८॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे एकत्रिंशोऽध्यायः ॥३१॥ समाप्त एकादशस्कंधः ॥
जन्मापासून ज्ञानघन । श्रीकृष्णचरित्र अतिपावन । ज्याचे संगतीं गोवळे जाण । अज्ञान जन उद्धरिले ॥३३०॥ ज्याचिया व्यभिचारसंगतीं । गोपी उद्धरल्या नेणों किती । कृष्ण श्यामसुंदरमूर्ती । अभिलाष चित्तीं दृढ धरितां ॥३१॥ देखोनि सुंदर कृष्ण मूर्ती । गायी वेधल्या तटस्थ ठाती । पशु उद्धरले कृष्णसंगतीं । मा गोपी नुद्धरती कैसेनि ॥३२॥ गायीगोपिकांचें नवल कोण । वृंदावनींचे तृण तरु पाषाण । कृष्णसंगें तरले जाण । ऐसा ज्ञानघन श्रीकृष्ण ॥३३॥ विषें भरोनियां निजस्तना । पूतना घेऊं आली प्राणा । तेही कृष्णसंगें जाणा । त्याच क्षणा उद्धरली ॥३४॥ कंसशिशुपाळादिकांसी । द्वेषेंचि तारी हृषीकेशी । चंदन लावितां अंगासी । अंगसंगें कुब्जेसी तारिलें ॥३५॥ उन्मत्त मदें अतिमूढ । मारुं आला कुवलयापीड । त्यासी मोक्षाचा सुरवाड । उद्धरिला सदृढ कृष्णाभिघातें ॥३६॥ अरिष्ट करुं आला श्रीकृष्णालागीं । तो अरिष्ट तारिला धरुनि शिंगीं । अघासुरें गिळितां वेगीं । चिरोनि दो भागीं उद्धरी कृष्ण ॥३७॥ कृष्णलक्षें लावूनि टाळी । बक ध्यानस्थ यमुनाजळीं । तोही श्रीकृष्णा सवेग गिळी । करुनि दोन फाळी तारिला कृष्णें ॥३८॥ उडवूं आला तृणावर्त । त्यासी कृष्णें भवंडिला आवर्त । अंगसंगेंचि कृष्णनाथ । कृपावंत वैरियां ॥३९॥ गोपाळ नेले चोरचोरुं । ठकूं आला व्योमासुरु । त्याचाही केला उद्धारु । मोक्षें उदारु श्रीकृष्ण ॥३४०॥ केशिया कंसाचा घोडा । श्रीकृष्णें मारुनि तारिला फुडा । मल्ल मर्दूनि मालखडां । मोक्षाचा उघडा सुकाळ केला ॥४१॥ काळिया नाथिला विखारु । वृक्षीं उपाडिला वत्सासुरु । भवाब्धीमाजीं श्रीकृष्ण तारुं । संगें उद्धारु जडमूढां ॥४२॥ जिंहीं खेळविला चक्रपाणी । ज्यांचे घरींचें प्याला पाणी । ज्यांचें चोरुनि खादलें लोणी । त्याही गौळणी उद्धरिल्या ॥४३॥ रुक्मया तारिला विटंबोनी । बाण तारिला भुजा छेदोनी । कुश (?) तारिला निर्दळूनी । मोक्षदानी श्रीकृष्ण ॥४४॥ जे जे मिनले सोयरिके । जे कां पाहूं आले कौतुकें । ते ते तारियेले यदुनायकें । दर्शनसुखें निववूनि ॥४५॥ पांडव तारिले पक्षपातें । वैरी तारिले शस्त्रघातें । यापरी श्रीकृष्णनाथें । उद्धरिलीं बहुतें निजसंगें ॥४६॥ वैरी तारिले द्वेषभावें । भक्त पावले भजनभावें । गोपी तारिल्या संगानुभवें । ज्या जीवें भावें अनुसरल्या ॥४७॥ गायी तारिल्या संरक्षणेंसीं । मयूर तारिले मोरविशीं । वृक्ष तारिले तुरंबोनि घोसीं । तारक हृषीकेशी पूर्वब्रह्मत्वें ॥४८॥ पूर्ण ब्रह्म श्रीकृष्णावतार । ज्ञानप्राधान्य लीला विचित्र । त्यांत परम पावन बाळचरित्र । वंद्य सर्वत्र सज्ञानां ॥४९॥ घेऊनि षड्गुणैश्चर्यसंपत्ती । अवतरली श्रीकृष्णमूर्ती । यश-श्री-औदार्य-कीर्ती । ज्ञान-वैराग्यस्थिती अभंग ॥३५०॥ इतर अवतारीं अवतरण । तेथें गुप्त केले साही गुण । कृष्णावतार ब्रह्म परिपूर्ण । पूर्ण षड्गुण प्रकाशिले ॥५१॥ यालागीं श्रीकृष्णावतारीं जाण । अनवच्छिन्न साही गुण । त्याचेनि अंगसंगें उद्धरण । सर्वांसी जाण सर्वदा ॥५२॥ उद्धरले श्रीकृष्णसंगतीं । अथवा कृष्णाचिया अतिप्रीतीं । तरले देखतां श्रीकृष्णमूर्ती । हें नवल निश्चितीं नव्हे एथें ॥५३॥ हेचि पैं गा श्रीकृष्णमूर्ती । अत्यावडीं गातां गीतीं । उद्धरले नेणों किती । अद्यापि उद्धरती श्रद्धाळू ॥५४॥ आवडीं गातां श्रीकृष्णकीर्ती । कीर्तिमंतां लाभे परम भक्ती । जीतें ’परा’ ऐसें म्हणती । ते चौथी भक्ती घर रिघे ॥५५॥ आर्तजिज्ञासु-अर्थार्थी । त्यांची सहजें राहे स्थिती । अखंड प्रकटे चौथी भक्ती । श्रीकृष्णकीर्ती स्वयें गातां ॥५६॥ आवडीं गातां श्रीकृष्णकीर्ती । सहजें होय विषयविरक्ती । शमदमादि संपत्ती । पायां लागती सहजेंचि ॥५७॥ श्रीकृष्णकीर्तीची जपमाळी । जो अखंड जपे जिव्हामूळीं । श्रीकृष्ण सर्वकाळीं । त्याजवळी सर्वदा ॥५८॥ आदरें जपतां श्रीकृष्णकीर्ती । श्रीकृष्ण प्रकटे सर्वभूतीं । सहजें ठसावे चौथी भक्ती । परमात्मस्थितीसमवेत ॥५९॥ जे भक्तीमाजीं जाण । पूज्य पूजक होय श्रीकृष्ण । मग पूजाविधिविधान । देवोचि आपण स्वयें होये ॥३६०॥ ’अत्र गंध धूप दीप’ जाण । अवघेंचि होय श्रीकृष्ण । हें चौथे भक्तीचें लक्षण । आपणा आपण स्वयें भजे ॥६१॥ चौथे भक्तीचें विंदान । भोग्य भोक्ता होय श्रीकृष्ण । कृष्णेंसीं वेगळेपण । भक्तां अर्धक्षण असेना ॥६२॥ ते काळीं भक्तांसी जाण । देह गेह होय श्रीकृष्ण । जात गोत श्रीकृष्णचि आपण । संसार संपूर्ण श्रीकृष्ण होये ॥६३॥ ऐशी लाहोनि चौथी भक्ती । परमहंसाची श्रीकृष्णगती । ते कृष्णस्वरुप स्वयें होती । श्रीकृष्णकीर्ती वर्णितां ॥६४॥ जे स्वरुपीं नाहीं च्युती । तें कृष्णस्वरुप निश्चितीं । भक्त तद्रूप स्वयें होती । श्रीकृष्णकीर्ती वर्णितां ॥६५॥ श्रीकृष्णकीर्तीचें एकेक अक्षर । चहूं वेदांचें निजजिव्हार । सकळ शास्त्रांचें परम सार । श्रीकृष्णचरित्र कुरुराया ॥६६॥ जें वेदांचें जन्मस्थान । सकळ शास्त्रांचें समाधान। षड्रदर्शनां बुझावण । तो आठवा श्रीकृष्ण पूर्णावतार ॥६७॥ अनंत अवतार झाले जाण । परी श्रीकृष्णावतार ज्ञानघन । त्याचें चरित्र अतिपावन । भवबंधनच्छेदक ॥६८॥ त्या श्रीकृष्णाची कृष्णकीर्ती । आदरें आठवितां चित्तीं । होय भवबंधनाची समाप्ती । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥६९॥ वैभव श्रीकृष्णकीर्तीसी । वैराग्य श्रीकृष्णकीर्तीपासीं । श्रीकृष्णकीर्ती वसे ज्यां मानसीं । ते कळिकाळासी नागवती ॥३७०॥ आळसें स्मरतां कृष्णकीर्ति । सकळ पातकें भस्म होती । ते श्रीकृष्णकीर्ति जे सदा गाती । त्यांसी चारी मुक्ती आंदण्या ॥७१॥ श्रीकृष्णकीर्तीचें एकेक अक्षर । निर्दळी महापातकसंभार । मोक्ष देऊनि अतिउदार । जगदुद्धारकारक ॥७२॥ बहु अवतारीं अवतरे देवो । परी ये अवतारींचा नवलावो । ज्ञानप्राधान्य लीला पहा हो । अगम्य अभिप्रावो ब्रह्मादि देवां ॥७३॥ जन्मापासून जो जो देहाडा । तो तो नीच नवा पवाडा । ब्रह्मसुखाचा उघडा । केला रोकडा सुकाळ ॥७४॥ अवतारांमाजीं श्रीकृष्ण । निजनिष्टंक ब्रह्म पूर्ण । त्याचें चरित्र ज्ञानघन । पठणें पावन जन होती ॥७५॥ ऐशी पावन कृष्णकीर्ती । पढतां वाचक उद्धरती । श्रद्धेनें जे श्रवण करिती । तेही तरती भवसिंधु ॥७६॥ कलियुगीं जन मंदमती । त्यांसी तरावया सुगमस्थितीं । श्रीकृष्ण पावन कीर्ती । कृपेनें निश्चितीं विस्तारली ॥७७॥ ऐसी पावन भगवत्कीर्ती । विस्तारली श्रीभागवतीं । त्यांत दशमस्कंधाप्रती । श्रीकृष्णकीर्ती अतिगोड ॥७८॥ उपजल्या दिवसापासूनी । चढोवढी प्रतिदिनीं । कीर्ती विस्तारी चक्रपाणी । दीनजनीं तरावया ॥७९॥ धरुनी नर-नटाचा वेष । अवतरला हृषीकेश । तेथें नानाचरित्रविलास । दिवसेंदिवस विस्तारी ॥३८०॥ त्याहीमाजीं बाळचरित्र । मधुर सुंदर अतिपवित्र । मालखडां जें केलें क्षात्र । परम पवित्र पावनत्वें ॥८१॥ जरासंध पराभवून । काळयवनातें निर्दाळून । तें अतिविचित्र विंदान । लाघवी श्रीकृष्ण स्वयें दावी ॥८२॥ रुक्मया रणीं विटंबून । शिशुपाळादि वीर गांजून । कृष्ण करी भीमकीहरण । ते परम पावन हरिलीला ॥८३॥ पट्टमहिषींचें वरण । भौमासुराचें निर्दळण । पारिजाताचें हरण । पाणिग्रहण सोळासहस्त्रांचें ॥८४॥ समुद्रीं वसवूनि द्वारावती । निद्रा न मोडतां निश्चितीं । मथुरा आणिली रातोरातीं । हे अभिनव कीर्ती कृष्णाची ॥८५॥ वत्सें वत्सप होऊनि आपण । आपुलें दावी पूर्णपण । ब्रह्मादिकां न कळे जाण । अवतारी श्रीकृष्ण पूर्णांशें ॥८६॥ खाऊनि भाजीचें पान । तृप्त केले ऋषिजन । ऐसीं चरित्रें ज्ञानप्राधान्य । परम पावन आचरला ॥८७॥ ऐसी श्रीकृष्णलीला परमाद्भुत । पाठकां करी परम पुनीत । ते दशमामाजीं समस्त । कथा साद्यंत सांगितली ॥८८॥ एकादशाची नवल स्थिति । मूळापासूनि परम प्राप्ती । ज्ञान-वैराग्य-भक्ती-मुक्ती । स्वमुखें श्रीपती संवादला ॥८९॥ प्रथमाध्यायीं वैराग्य पूर्ण । मुख्य अधिकाराचें लक्षण । नारदवसुदेवसंवाद जाण । भूमिशोधन साधकां ॥३९०॥ तेथें निमिजायंतसंवादन । निर्भयाचें कोण स्थान । उत्तम भागवत ते कोण । मायातरण कर्म ब्रह्म ॥९१॥ इत्यादि विदेहाचे नव प्रश्न । नवांचीं नवही उत्तरें पूर्ण । तेचि नव नांगरण । क्षेत्रकर्षण अतिशुद्ध ॥९२॥ ते पंचाध्यायींच्या अंतीं । देवीं प्रार्थिला श्रीपती । कृष्ण कुलक्षयाच्या प्रांतीं । निजधामाप्रती निघेल ॥९३॥ हें उद्धवें जाणोनि आपण । निर्वेद केला जो संपूर्ण । तेचि कल्पनाकाशाचें निर्दळण । पालव्या छेदन विकल्पांच्या ॥९४॥ कामलोभांचे गुप्त खुंट । आडवूं लागले उद्भट । ते समूळ केले सपाट । अतितिखट अनुतापें ॥९५॥ क्रोधाचिया अतिजाडी । समूळ उपडिल्या महापेडी । शांति निवडक चोखडी । समूळ उपडी मूळेंसीं ॥९६॥ उद्धवचातक आर्तिहरण । वोळला श्रीकृष्ण कृपा-घन । क्षेत्र वोल्हावलें सबाह्य पूर्ण । लागली संपूर्ण निजबोधवाफ ॥९७॥ तेथें पूर्णब्रह्म निजबीज । चाडें तंतु सर्व परित्यज्य । श्रवणनळें अधोक्षज । पेरिलेंचि सहज स्वयें पेरी ॥९८॥ यदु अवधूत संवादस्थिती । चोविसां गुरुंची उपपत्ती । आगडु खणविला क्षेत्राप्रती । वोढाळ पुढती रिघों न शके ॥९९॥ चिकभरित जाहल्या पिकातें । भोरडया वोरबडिती तेथें । ते दशमाध्यायीं श्रीअनंतें । उडविलीं मतें भजनगोफणा ॥४००॥ अकरावे अध्यायीं जाणा । हुरडा ओंब्या आणि घोळाणा । तिळगुळेंसीं चाखविलें सुजाणां । मुक्तलक्षणांचेनि हातें ॥१॥ ते श्रियेचे भोक्ते एथ । सत्संगतीं भगवद्भक्त । ते बारावे अध्यायीं साद्यंत । कृपायुक्त सांगितले ॥२॥ विषयांची विषयावस्था । बाधक नोहे साधकांच्या चित्ता । तेचि त्रयोदशीं कथा । जाण तत्त्वतां सांगितली ॥३॥ एवं तेराव्या अध्यायाप्रती । जाहली पिकाची पूर्ण निष्पत्ती । तेचि हंसगीत उपपत्ती । समाधि श्रीपती सांगोनि गेला ॥४॥ समाधीं सांठवलें जें पीक । तें कैसेनि पावती साधक । तदर्थीं भजनपूर्वक । चौदावा देख निरुपिला ॥५॥ पीक चढतचढतां हातीं । माझारीं ऋद्धिसिद्धी झडपोनि नेतीं । ते सिद्धित्यागाची उपपत्ती । पंधराव्याप्रती दाविली ॥६॥ पीक न माये त्रिजगतीं । तरी त्याच्या सांठवना किती । त्या षोडशाध्यायीं विभूती । उद्देशें श्रीपती दावूनि गेला ॥७॥ क्षेत्र अधिकारी एथें जाण । चारी आश्रम चारी वर्ण । सतरावा अठरावा निरुपण । वांटे संपूर्ण विभागिले ॥८॥ एकूणिसाव्या अध्यायीं जाण । करुनि पिकाची संवगण । जेणें कोंडेनि वाढले कण । तो कोंडा सांडूनि जाण कण घ्यावे ॥९॥ ऐसे निवडिले जे शुद्ध कण । तेथें प्राप्ताप्राप्तीचें लक्षण । त्रिविधविभागनिरुपण । विसावा जाण निरुपिला ॥४१०॥ जे भागा आले शुद्ध कण । ते राखावे आपले आपण । गुणदोषांचे चोरटे जाण । खळें फोडून कण नेती ॥११॥ सर्वांच्या भागा येताती कण । परी खावों न लाहती चोरा भेण । थोर थोर नागविले जाण । यालागीं संरक्षण दृढ कीजे ॥१२॥ गुणदोषांची नवलकथा । मिळणीं मिळोनि आप्तता । ठकूनि नेती सर्वस्वतां । दाणाही हातां नेदिती येवों ॥१३॥ गुणदोष आतुर्बळी । सज्ञानातें तत्काळ छळी । जो गुणदोषांतें निर्दळी । तो महाबळी तिहीं लोकीं ॥१४॥ हे शिकवण उद्धवें ऐकतां । तो म्हणे चोरांचा प्रतिपाळिता । तुझा वेदचि गा तत्त्वतां । गुणदोष प्रबळता त्याचेनि अंगें ॥१५॥ मुख्य चोरांचा कुरुठा । तुझा वेदचि महाखाटा । त्यामाजीं गुणदोषाचा घरटा । नाना चेष्टा तो शिकवी ॥१६॥ एवं प्रतिपाळोनि गुणदोषांसी । वेद नागवी समस्तांसी । एवं उद्धवें वेदांच्या शिसीं । कुडेपणासी स्थापिलें ॥१७॥ तो वेदानुवाद नव्हे कुडा । ऐसा प्रतिपदीं दिधला झाडा । ते निरुपणीं अति चोखडा । अध्याय रोकडा एकविसावा ॥१८॥ चोर कोणे मार्गें येती । पिकलें पीक ज्या वाटां नेती । तो मार्ग बुजावया निश्चितीं । तत्त्वसंख्याउपजती बाविसावा ॥१९॥ मुख्यत्वें ज्ञानाचें संरक्षण । दृढ शांतीचें कारण । तें भिक्षुगीतनिरुपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगोनि गेला ॥४२०॥ मुख्य चोरांचें चोरटेपण । मनापाशीं असे जाण । तें मनोजयाचें लक्षण । भिक्षुगीतनिरुपण तेविसावा ॥२१॥ चोर जन्मती जिचे पोटीं । ते मुख्यत्वें प्रकृति खोटी । पिकल्या पिका करुनि लुटी । लपती शेवटीं तीमाजीं ॥२२॥ आदीं निर्गुण अंतीं निर्गुण । मध्यें मिथ्या प्रकृतीसीं त्रिगुण । हें मुख्य पिकाचें संरक्षण । केलें निरुपण चोविसावा ॥२३॥ मोकळें पीक असतां शेतीं । पशु पक्षी चोर रिघों न शकती । ते सहज संरक्षण उपपत्ती । निर्गुणोक्तीं पंचविसावा ॥२४॥ स्त्री कामाची धाडी जाण । सकळ पिकासी नागवण । पुरुरवा नागवला आपण । इतरांचा कोण पडिपाडू ॥२५॥ कामासक्ति करितां जाण । प्रमदाबंदीं पडिले पूर्ण । त्यांसी अनुताप करी सोडवण । हें केलें निरुपण सव्विसावां ॥२६॥ निकोप पीक लागल्या हातीं । त्याची करावया निष्पत्ती । क्रियायोगाची निजस्थिती । सत्ताविसाव्याप्रती प्रकाशिली ॥२७॥ एवं पीक भोगिलें सकळ । त्याचा परिपाक पक्वान्न सबळ । अठ्ठाविसावा अमृतफळ । अतिरसाळ निजगोडया ॥२८॥ मृदु मधुर अतिअरुवार । तेणें वासेंचि निवे जेवणार । त्याचा सेवितां ग्रासमात्र । सबाह्य अभ्यंतर नित्यतृप्ती ॥२९॥ आकांक्षेसी निवाली भूक । सुखावरी लोळे तृप्तिसुख । तो हा अठ्ठाविसावा देख । अलोकिक निजगोडया ॥४३०॥ अठ्ठाविसाव्याची निजगोडी । चाखाया अतिआवडीं । ब्रह्मादिकां अवस्था गाढी । चवी चोखडी अनुपम ॥३१॥ हें जीव्हेवीण जेवण । रसनेवीण गोडपण । अदंताचे दांत पाडूनि पूर्ण । आपुली आपण चवी चाखे ॥३२॥ श्रीकृष्णें परवडी ऐशी । ताट केलें उद्धवासी । एका जनार्दन चरणींची माशी । सुखें त्या रसासी स्वयें सेवी ॥३३॥ जेथ रिगमु नाहीं थोरथोरांसी । तेथें सुखेंचि रिघे माशी । एवं धाकुटे जे होती सर्वांशीं । कृष्णरस त्यांसी सुसेव्य ॥३४॥ अगम्य योगें योगभांडार । गुह्यज्ञानें ज्ञानगंभीर । परम सुखाचें सुखसार । अतिगंभीर अठ्ठाविसावा ॥३५॥ या जेवणीं जे धाले नर । त्यांचे तृप्तीचे सुखोद्गार । तो एकूणतिसावा सधर । अतिविचित्र निरुपण ॥३६॥ एकूणतिसाव्याची स्थिती । दृढ आकळली होय हातीं । तैं सकळ भागवताची गती । ये धांवती तयापाशीं ॥३७॥ एकूणतिसावा अध्यावो । साध्यसाधना एकात्मभावो । निर्दळोनि अहंभावो । परमानंदें पहा हो उद्गार देत ॥३८॥ सकळ भोजनां मंडण । तांबूल आणि चंदन । तो तिसावा एकतिसावा जाण । श्रीकृष्णनिर्याण निजबोधु ॥३९॥ येणें भोजनें जे नित्य तृप्त । त्यांसी ममताबाध नव्हे प्राप्त । सकळ कुळ निर्दळूनि एथ । निजधामा निश्चित हरि गेला ॥४४०॥ पूर्ण ब्रह्मानुभव ज्यासी । एथवरी ममता नसावी त्यासी । हें स्वांगें दावूनि हृषीकेशी । निजधामासी स्वयें गेला ॥४१॥ श्रीभागवत महाक्षेत्र । तेथें ब्रह्मा मुख्य बीजधर । नारद तेथें मिरासीकर । पेरणी विचित्र तेणें केली ॥४२॥ तेथें श्रीव्यासें अतिशुद्ध । बांधारे घातले दशविध । पीक पिकलें अगाध । स्वानंदबोध निडारे ॥४३॥ तेथ शुक बैसला सोंकारा । तेणें फोडिला हरिकथा पागोरा । पाप पक्ष्यांचा थारा । उडविला पुरा निःशेष ॥४४॥ त्याची एकादशीं जाण । उद्धवें केली संवगण । काढिले निडाराचे कण । अतिसघन कृष्णोक्तीं ॥४५॥ तेथ नानायुक्तिपडिपाडीं । उत्तमोत्तम प्रश्नपरवडी । केलीं पक्वान्नें चोखडीं । त्यांची नीच नवी गोडी अविनाशी ॥४६॥ ते अविनाशी निजगोडी । पदोपदीं अतिचोखडी । एकादशामाजीं रोकडी । उद्धवाचिये जोडी उपकार जगा ॥४७॥ त्या उद्धवाचे मागिले पंक्तीं । त्यक्तोदक श्रवणार्थी । शुकमुखें परीक्षिती । निजात्मतृप्तीं निमाला ॥४८॥ त्या समर्थाचिये पंक्तीं । भावार्थदीपिका धरोनि हातीं । श्रीधरें दावितां पदपदार्थी । निजात्मस्थितीं निवाला ॥४९॥ तेथ देशभाषा-पदपक्षेंसीं । एका जनार्दनकृपेची माशी । तृप्त होय अवघ्यांसरशीं । निषेध तिशी असेना ॥४५०॥ एका-जनार्दनी मांजर वेडें । भावार्थदीपिका उजियेडें । हे रस देखोनि चोखडे । ताटापुढें पैं आलें ॥५१॥ ’मीयों मीयों’ करितां स्मरण । कृपेनें तुष्टले सज्जन । शेष प्रसाद देऊनि जाण । संतृप्त पूर्ण मज केलें ॥५२॥ एका जनार्दनाचें पोसणें । मी मांजर जाहलों नीचपणें । चाटितां संतांचें शेषभाणें । म्यां तृप्ती पावणें परिपूर्ण ॥५३॥ हो कां त्या समर्थांच्या ताटीं । ब्रह्मरसें पूर्ण भरली वाटी । ते मी अत्यंत प्रेमें चाटीं । स्वानंदपुष्टीं संतोषें ॥५४॥ जो काया मनें आणि वाचा । सद्भावें विनीत होय नीचा । तोचि अधिकारी एकादशाचा । हा जनार्दनाचा उपदेश ॥५५॥ जंव जंव देहीं ज्ञानाभिमान । जंव जंव योग्यता सन्मान । तंव तंव एकादशाचें ज्ञान । सर्वथा जाण अनोळख ॥५६॥ सर्वभूतीं भगवद्भजन । सद्भावें जंव नुपजे पूर्ण । तंववरी एकादशाचें ज्ञान । सर्वथा जाण कळेना ॥५७॥ यापरी श्रीभागवतक्षेत्र । पीक पिकलें परम पवित्र । तेथें सुखी होती साधक नर । ज्यांसी अत्यादर सर्वभूतीं ॥५८॥ एकादश क्षेत्र नव्हे जाण । हा चित्समुद्र परिपूर्ण । येथें जो जैसा होय निमग्न । तो तैसाचि आपण रत्नेंण लाभे ॥५९॥ हा एकादश नव्हे निर्धारीं । जीवगजेंद्राच्या उद्धारीं । सवेगवेगें पावला श्रीहरी । ज्ञानचक्र करीं घेऊनी ॥४६०॥ हेही नव्हे एकादशाची थोरी । अहं-हिरण्यकशिपू विदारी । तो हा प्रकटला नरहरी । भक्तकैवारी कृपापूर्ण ॥६१॥ गंगा यमुना दोनी साङग । कृष्ण उद्धव उत्तम चांग । गुप्त सरस्वती ज्ञानवोघ । त्रिवेणी-प्रयाग एकादश ॥६२॥ तेथ वैराग्य-माघमासीं जाण । श्रद्धाअरुणोदयीं नित्य स्नान । करितां होऊनि पावन । कृष्णपदवी पूर्ण पावती ॥६३॥ हेही एकादशाची नव्हे कोटी । कृष्ण उद्धवांची गुह्य गोष्टी । हे बहुकल्प कपिलाषष्ठी । पर्वणी गोमटी निजसाधकां ॥६४॥ ते पर्वकाळीं जे निमग्न । ते तत्काळ पावती कल्याण । बाधूं न शके जन्ममरण । ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥६५॥ हा एकादश नव्हे जाण । एकतिसां खणांचें वृंदावन । एथ नित्य वसे श्रीकृष्ण । स्वानंदपूर्ण निजसत्ता ॥६६॥ एथ पंध्राशतें श्लोक । तेचि पानें अत्यंत चोख । माजीं ज्ञानमंजरीचे घोख । अतिसुरेख शोभती ॥६७॥ तेथ जे घालिती निजजीवन । ते होती परम पावन । स्वयें ठाकती कृष्णसदन । ब्रह्म परिपूर्ण स्वानंदें ॥६८॥ जे वंदिती मुळींच्या उदका । जे लाविती मूळमृत्तिका । ते वंद्य होती तिहीं लोकां । नित्य निजसखा श्रीकृष्ण जोडे ॥६९॥ जे पठणरुपें जाणा । प्रत्यगावृत्ति प्रदक्षिणा । सद्भावें करिती सुजाणा । ते श्रीकृष्णचरणां विनटती ॥४७०॥ ये कथेच्या विचित्र लीला । जे नित्य घालिती रंगमाळा । ते नागवती कळिकाळा । सदा त्यांजवळा श्रीकृष्ण ॥७१॥ हें एकादशाचें वृंदावन । जो श्रवणें करी नित्य पूजन । त्यासी प्रसन्न होऊनि श्रीकृष्ण । देहाभिमान निर्दळी ॥७२॥ तेथ मननाची पुष्पांजळी । जो अनुदिनीं अर्पी त्रिकाळीं । तोही पावे हरिजवळी । निजात्ममेळीं निजनिष्ठा ॥७३॥ हें श्रीभागवत-वृंदावन । मेळवूनि संत सज्जन । ये कथेचें करी जो व्याख्यान । तें महापूजन निरपेक्ष ॥७४॥ हें देखूनि महापूजन । संतोषे श्रीजनार्दन । श्रोते वक्ते जे सावधान । त्यांसी निजात्मज्ञान स्वयें देत ॥७५॥ श्रवणें पठणें मननें । अर्थावबोधव्याख्यानें । एकादशें समान देणें । जाणें तानें त्या नाहीं ॥७६॥ श्रवण मनन नव्हे पठण । तरी एकादशाचें पुस्तक जाण । ब्राह्मणासी द्यावें दान । विवेकज्ञान तेणें उपजे ॥७७॥ एकादश द्यावें दान । करावें एकादशाचें पूजन । करितां एकादशाचें स्मरण । पाप संपूर्ण निर्दळे ॥७८॥ एकादशसंग्रह जो करी । श्रीकृष्ण तिष्ठे त्याचे घरीं । जो एकादशाची श्रद्धा धरी । ज्ञान त्यामाझारीं स्वयें रिघे ॥७९॥ श्लोक श्लोकार्ध पादमात्र । नित्य स्मरे ज्याचें वक्त्र ।तोही होय परम पवित्र । अतिउदार एकादश ॥४८०॥ अवचटें जातां कार्यांतरीं । दृष्टी पदे एकादशावरी । तैं पातकां होय रानभरी । आपधाकें दूरी तीं पळती ॥८१॥ तो एकादश ज्याचे करीं । देव वंदिती त्यातें शिरीं । तो निजांगें जग उद्धरी । एवढी थोरी एकादशा ॥८२॥ सकळ पुराणांमाझारीं । हा एकादश वनकेसरी । भवगजातें विदारी । क्षणामाझारीं श्र्लोकार्धें ॥८३॥ ’मामेकमेव शरणं’ । याचि श्लोकाचें करितां पठण । मायेचा गळा धरोनि जाण । अपधाकें पूर्ण संसार निमे ॥८४॥ ’निरपेक्षं मुनि शांतं’ । हा श्लोक चढे जैं हात । तैं सेवकां सेवी श्रीकृष्णनाथ । भवभय तेथ उरे कैंचें ॥८५॥ एकादशाचा एकेक श्लोक । होय भवबंधच्छेदक । जेथ वक्ता यदुनायक । तेथ हा विशेख म्हणों नये ॥८६॥ श्रीभागवतामाजीं जाण । एकादश मोक्षाचें स्थान । यालागीं श्लोकार्धमात्रें परिपूर्ण । भवबंधन निर्दळी ॥८७॥ श्रीकृष्ण वेदांचें जन्मस्थान । त्याचे मुखींचें हें निरुपण । तेथें सकळ वेदार्थ जाण । माहेरा आपण स्वयें येती ॥८८॥ यालागीं एकादशीं वेदार्थ । माहेरीं सुखावले समस्त । ते साधकासी परमार्थ । स्वानंद देत संपूर्ण ॥८९॥ मंथोनि वेदशास्त्रार्थ । व्यासें केलें महाभारत । त्या भारताचा मथितार्थ । श्रीभागवत-हरिलीला ॥४९०॥ त्या भागवताचा सारांश । तो हा जाण एकादश । तेथ वक्ता स्वयें हृषीकेश । परब्रह्मरस प्रबोधी ॥९१॥ भागवतामाजीं एकाद्श । जैसा यतींमाजीं परमहंस । का देवांमाजीं जगन्निवास । तैसा एकादश अति वंद्य ॥९२॥ पक्ष्यांमाजीं राजहंस । रसांमाजीं सिद्धरस । तैसा भागवतामाजीं एकादश । परम सुरस स्वानंदें ॥९३॥ तीर्थ क्षेत्र वाराणसी । पावनत्वें गंगा जैशी । जीवोद्धारीं एकादशी । महिमा तैसी अनिर्वाच्य ॥९४॥ त्या एकादशाची टीका । जनार्दनकृपा करी एका । तो एकत्वाच्या निजसुखा । फळे भाविका सद्भावें ॥९५॥ धरोनि बालकाचा हातु । बाप अक्षरें स्वयें लिहिवितु । तैसा एकादशाचा अर्थु । बोलविला परमार्थु जनार्दनें ॥९६॥ कैसा चालवावा ग्रंथ । केवीं राखावा पदपदार्थ । ये व्युत्पत्तीची नेणें मी मात । बोलवी समर्थ जनार्दन ॥९७॥ जनार्दनें नवल केलें । मज मूर्खाहातीं ज्ञान बोलविलें । ग्रंथीं परमार्थरुप आणिलें । वाखाणविलें एकादशा ॥९८॥ एकाद्शाचा पदपदार्थ । शास्त्रवक्त्त्यां अतिगूढार्य । तोही वाखाणविला परमार्थ । कृपाळु समर्थ मी जनार्दन ॥९९॥ जनार्दनें ऐसें केलें । माझें मीपण निःशेष नेलें । मग परमार्था अर्थविलें । बोलवूनि बोलें निजसत्ता ॥५००॥ खांबसूत्राचीं बाहुलीं । सूत्रधार नाचवी भलीं । तेवीं ग्रंथार्थाची बोली । बोलविली श्रीजनार्दनें ॥१॥ अवघा श्रीजनार्दनचि देखा । तोचि आडनांवें जाहला ’एका’ । तेणें नांवें ग्रंथ नेटका । अर्थूनि तात्त्विकां तत्त्वार्थ दावी ॥२॥ कवित्वीं घातलें माझें नांव । शेखीं नांवाचा नुरवी ठाव । ऐसें जनार्दनवैभव । अतिअभिनव अलोलिक ॥३॥ ग्रंथ देखोनियां सज्ञान । म्हणती ज्ञाता एका जनार्दन । जवळीं जाहलिया दर्शन । मूर्ख संपूर्ण मानिती ॥४॥ एका जनार्दनाचा वृत्तांत । एक म्हणती ’भला भक्त । एक म्हणती जीवन्मुक्त । प्रपंची निश्चित मानिती एक ॥५॥ अहो हा एका जनार्दन । नाहीं आसन न देखे ध्यान । मंत्र मुद्रा माळा जपन । उपासकलक्षण या नाहीं ॥६॥ कोण मंत्र असे यासी । काय उपदेशी शिष्यांसी । हें कळों नेदी कोणासी । भुललीं भाविकें त्यासी अतिभावार्थें ॥७॥ नुसत्या हरिनामाचे घोष । लावूनि भुलविले येणें लोक’ । ऐसे नाना विकल्प अनेक । जनार्दन देह उपजवी स्वयें ॥८॥ मी जेथ झाडा देऊं जायें । तें बोलणें जनार्दनचि होये । युक्तिप्रयुक्तीचें पाहें । मीपण न राहे मजमाजीं ॥९॥ एवं माझें मीपण समूळीं । श्रीजनार्दन स्वयें गिळी । आतां माझी हाले जे अंगुळी । ते ते क्रिया चाळी श्रीजनार्दन ॥५१०॥ निमेषोन्मेषांचे संचार । श्वासोच्छवासांचें परिचार । सकळ इंद्रियांचा व्यापार । चाळिता साचार श्रीजनार्दन ॥११॥ जेथ मी म्हणों जाये कविता । ते जनार्दनचि होय तत्त्वतां । माझें मीपण धरावया पुरता । ठाव रिता नुरेचि ॥१२॥ माझें जें कां मीपण । जनार्दन जाहला आपण । एका जनार्दना शरण । ग्रंथ संपूर्ण तेणें केला ॥१३॥ हेही बोल बोलतां जाण । खुणा वारी जनार्दन । झाडा सूचितां संपूर्ण । वेगळेंपण अंगीं लागे ॥१४॥ आतां वेगळा अथवा एक । अवघा जनार्दन स्वयें देख । तेणें ग्रंथार्थाचे लेख । अत्यंत चोख विस्तारिले ॥१५॥ ग्रंथ देशभाषा व्युत्पत्ती । म्हणोनि नुपेक्षावा पंडितीं । अर्थ पहावा यथार्थीं । परमात्मस्थिती निजनिष्ठा ॥१६॥ जरी संस्कृत ग्रंथ पूर्ण । तरी देशभाषाव्याख्यान । मा हें आयतें निरुपण । साधक सज्ञान नुपेक्षिती ॥१७॥ जे या ग्रंथा आदर करिती । अथवा जे कां उपेक्षिती । केवळ जे कोणी निंदिती । तेही आम्हां ब्रह्ममूर्ति सद्गुरुरुपें ॥१८॥ हेंचि शिकविलें जनार्दनें । सर्व भूतीं मजचि पाहणें । प्रकृतिगुणांचीं लक्षणें । सर्वथा आपणें न मानावीं ॥१९॥ शिष्याचे क्षोभ न साहवती । निंदकांची निंदा न जिरे चित्तीं । तैं तो कोरडाचि परमार्थीं । क्षोभें निश्चितीं नागविला ॥५२०॥ एवं पराचे प्रकृतिगुण । पाहतां सर्वथा क्षोभे मन । ते न पहावे आपण । सर्वभूतीं चैतन्य समत्वें पहावें ॥२१॥ येचि उपदेशीं अत्यादर । जनार्दनें केला थोर । यावेगळा भवाब्धिपार । सज्ञान नर पावों न शके ॥२२॥ येणें निर्धारें गुरु तो गुरु । आम्हां शिष्य तोही संवादगुरु । निंदक तो परम गुरु । निपराद सद्गुरु जनार्दनकृपा ॥२३॥ जनार्दनकृपा एथें । गुरुवेगळें नुरेचि रितें । मीपणासहित सकळ भूतें । गुरुत्वा निश्चितें आणिलीं तेणें ॥२४॥ तेणेंचि हे ग्रंथकथा । सिद्धी पावविली परमार्था । माझे गांठीची नव्हे योग्यता । हें जाणितलें श्रोतां ग्रंथारंभीं ॥२५॥ ग्रंथारंभ प्रतिष्ठानीं । तेथ पंचाध्यायी संपादूनी । उत्तर ग्रंथाची करणी । आनंदवनीं विस्तारिली ॥२६॥ ’अविमुक्त’ ’महाश्मशान’ । ’वाराणसी’ ’आनंदवन’ । एकासीचि नांवें जाण । ऐका लक्षण त्याचेंही ॥२७॥ अतिशयें जेथें मुक्ती । अधमोत्तमां एकचि गति । पुढती नाहीं पुनरावृत्ती । ’अविमुक्त’ म्हणती या हेतू ॥२८॥ जे श्मशानीं सांडिल्या प्राण । प्राणी पुढें न देखे मसण । यालागीं हें ’महाश्मशान’ । अंतीं ब्रह्मज्ञान शिव सांगे ॥२९॥ मर्यादा श्वेत ’वरुणा’ ’अशी’ । मध्यें नांदे पंचक्रोशी । रिगम नाहीं पातकांसी । यालागीं ’वाराणसी’ म्हणिपें इतें ॥५३०॥ ’वरुणा’ पातकांतें वारी । ’अशी’ महादोष संहारी । मध्यें विश्वेश्वराची नगरी । ’वाराणसी’ खरी या हेतु ॥३१॥ जें विश्वश्वराचें क्रीडास्थान । जेथ स्वानंदें शिव क्रीडे आपण । यालागीं तें आनंदवन । ज्यालागीं मरण अमर वांछिती ॥३२॥ जेथें जितां सदन्नें भुक्ती । मेल्यामागें अचुक मुक्ती । यालागीं ’आनंदवन’ म्हणती । पार्वतीप्रती सदाशिव सांगे ॥३३॥ तया वाराणसी मुक्तिक्षेत्रीं । मणिकर्णिकामहातीरीं । पंचमुद्रापीठामाझारीं । एकादशावरी टीका केली ॥३४॥ ऐकतां संतोषले सज्जन । स्वानंदें तुष्टला जनार्दन । पंचाध्यायी संपतां जाण । स्वमुखें आपण वरद वदला ॥३५॥ ग्रंथ सिद्धी पावेल यथार्थी । येणें सज्ञानही सुखी होती । मुमुक्षु परमार्थ पावती । साधक तरती भवसिंधु ॥३६॥ भाळेभोळे विषयी जन । याचें करितां श्रवण पठण । ते हरिभक्त होती जाण । सन्मार्गी पूर्ण बहुत होती ॥३७॥ ’हे टीका तरी मराठी । परी ज्ञानदानें होईल लाठी’ । ऐसी निजमुखीं बोलोनि गोठी । कृपादृष्टीं पाहिलें ॥३८॥ तेथ म्यां ही केली विनंती । ’जे ये ग्रंथीं अर्थार्थी होती । त्यांसी ब्रह्मभावें ब्राह्मणीं भक्ती । नामीं प्रीती अखंड द्यावी ॥३९॥ ते न व्हावे ब्रह्मद्वेषी । निंदा नातळावी त्यांसी । समूळ क्षय ब्रह्मद्वेषेंसीं । निंदेपासीं सकळ पापें’ ॥५४०॥ ऐसी ऐकतां विनवण । कृपेनें तुष्टला श्रीजनार्दन । जें जें मागितलें तें तें संपूर्ण । वरद आपण स्वयें वदला ॥४१॥ ये ग्रंथीं ज्या अत्यंत भक्ती । निंदाद्वेष न रिघे त्याचे चित्तीं । श्रीरामनामीं अतिप्रीती । सुनिश्चितीं वाढेल ॥४२॥ अविद्य सुविद्य व्युत्पत्ती । न करितां, ब्राह्मणजातीं । ब्रह्मभावें होईल भक्ती । तेणें ब्रह्मप्राप्ती अचूक ॥४३॥ नामापरता साधकां सद्भावो । नाहीं ब्राह्मणापरता आन देवो । तो ये ग्रंथीं भजनभावो । नीच नवा पहा हो वाढेल ॥४४॥ ऐसें देवोनि वरदान । हृदयीं आलिंगी जनार्दन । म्हणे ये ग्रंथीं जया भजन । त्याचें भवबंधन मी छेदीं ॥४५॥ हेही अलंकारपदवी । स्वयें जनार्दनचि वदवी । एवं कृपा केली जनार्दनदेवीं । हे ठेवाठेवी मी नेणें ॥४६॥ थोर भाग्यें मी पुरता । पूर्ण कृपा केली समस्त श्रोतां । समूळ सांभाळिलें ग्रंथार्था । अर्थपरमार्था समसाम्यें ॥४७॥ पुढें या ग्रंथाचें व्याख्यान । जेथ होईल कथाकथन । तेथ द्यावें अवधान । हें प्रार्थन दीनाचें ॥४८॥ हे ऐकोनि प्रार्थन । संतोषले श्रोतेसज्जन । हे कथा आमुचें निजजीवन । जेथ व्याख्यान तेथ आम्ही ॥४९॥ ऐसे संतुष्टले श्रोतेजन । वरदें तुष्टला श्रीजनार्दन । एका जनार्दन शरण । ग्रंथ संपूर्ण तेणें जाहला ॥५५०॥ वाराणसी महामुक्तिक्षेत्र । विक्रमशक ’वृष’ संवत्सर । शके सोळाशें तीसोत्तर । टीका एकाकार जनार्दनकृपा ॥५१॥ महामंगळ कार्तिकमासीं । शुक्ल पक्ष पौर्णिमेसी । सोमवार शिवयोगेंसी । टीका एकादशी समाप्त केली ॥५२॥ स्वदेशींचा शक संवत्सर । दंडकारण्य श्रीरामक्षेत्र । प्रतिष्ठान गोदातीर । तेथील उच्चार तो ऐका ॥५३॥ शालिवाहनशकवैभव । संख्या चौदाशें पंचाण्णव । ’श्रीमुकह’ संवत्सराचें नांव । टीका अपूर्व तैं जाहली ॥५४॥ एवं एकादशाची टीका । जनार्दनकृपा करी एका । ते हे उभयदेश आवांका । लिहिला नेटका शकसंवत्सर ॥५५॥ पंध्राशतें श्लोक सुरस । एकतीस अध्याय ज्ञानरहस्य । स्वमुखें बोलिला हृषीकेश । एकाकी एकादश दुजेनिवीण ॥५६॥ एकादश म्हणजे एक एक । तेथ दुजेपणाचा न रिघे अंक । तेंचि एकादश इंद्रियीं सुख । एकत्वीं अलोलिक निडारलें पूर्ण ॥५७॥ त्या एकाद्शाची टीका । एकरसें करी एका । त्या एकत्वाच्या निजमुखा । फळेल साधकां जनार्दनकृपा ॥५८॥ हा ज्ञानग्रंथ चिद्रत्नम । यथार्थ अर्थिला संपूर्ण । माझेनि नांवें श्रीजनार्दन । ग्रंथकर्ता आपण स्वयें जाहला ॥५९॥ एका जनार्दना शरण । जनार्दना पढियें एकपण । जेवीं कां सूर्याचे किरण । सूर्यतेजें पूर्ण निरसी तम ॥५६०॥ तेवीं श्रीजनार्दन तेजें जाण । प्रकाशलें एकपण । तेणें प्रकाशें ग्रंथ संपूर्ण । जनार्दनार्पण एकपणेंसीं ॥६१॥ ’जन जनार्दन एक’। जाणे तो सुटला निःशेख । हेंचि नेणोनियां लोक । गुंतले अनेक निजात्मभ्रमें ॥५६२॥
इति श्रीभागवते महापुराणे परमहंससंहितायां एकादशस्कंधे श्रीकृष्ण उद्धवसंवादे एकाकारटीकायां ’मौसलोपाख्यानं’ नाम एकत्रिंशोऽध्यायः ॥३१॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥श्लोक २८॥ओंव्या ५६२॥* एकूण ५९० ॥ ॐ तस्तत् ॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]